Ilia Tërpini po u afrohet të shtatëdhjetave, por edhe sot e shikon gjithnjë me kameran e tij në dorë. Duke sfiduar moshën, ai vazhdon të punojë, të xhirojë dokumentarë si atëherë kur ishte fare i ri. I përgatitur tërësisht në shkollën shqiptare të operatorëve, Tërpini është autor i një morie filmave dokumentar të Kinostudios, por edhe i disa filmave artistikë. Mësimet e para për artin i mori nga profesori i njohur Vangjush Miho.

E ka nisur me fotografinë dhe sapo kontaktoi me operatorin e parë shqiptar Mandi Koçi mori dhe ofertën për të punuar në Kinostudio si asistentoperator i saj. Që atëherë nuk i është ndarë xhirimeve, të cilat i vazhdon po me aq sukses edhe sot. E ka filluar karrierën me filmin kronikal, që përfaqësonte të gjitha ngjarjet që ndodhnin në Shqipëri, por më pas kaloi në filmin dokumentar dhe shumë më vonë në filmin artistik si “Tana”, “Fëmijët e saj”, “Kapedani”, “Flutura në kabinën time”, që janë të njohur nga publiku ynë. Filmi i parë artistik, i xhiruar nga Tërpini, ka qenë “I teti në bronx”, të cilin e xhiroi në krahinën e tij, në Devoll. Ai ka qenë edhe asistentoperator në filmat “Debatik” dhe “Komisari i dritës”, një shkolle e madhe për brezin e sotëm. Ilia Tërpinit i ka rastisur, ndonëse rrallë, të filmojë Enver Hoxhën, por dhe të përgatisë dokumentarë për veprat e sistemit të kaluar. E paharruar në në kujtesën e tij ka mbetur puna dhe xhirimet gjatë vizitës së Shtrausit, në vitet ´80-të. Në vijim intervista interesante e operatorit Ilia Tërpini.

Si kaluat nga shkencat ekzakte, për të cilat keni studiuar, në artin e fotografisë dhe operatorit?
Është fare normale, pasionet dhe talenti qëllon që nuk përputhen me atë për ç´ke studiuar. Megjithatë, dua të them se kam filluar të merrem me fotografi që në moshën 6 vjeç, ditën që më ra në dorë një aparat fotografik, relike e luftës italo–greke. Më vonë, ky aparat u bë elementi më i dashur për mua. Fati deshi që shkollën e mesme ta kryeja në qytetin e Korçës, djepi i artit e kulturës. Aty munda të marr njohuritë e para për artin, fotografinë, pikturën dhe u përgatita në një nga studiot më të mira të këtij qyteti, siç ishte “Foto Velediku”. Shkollës së mesme i dedikoj edhe njohjen me mësuesin e vizatimit, Vangjel Tushi, i cili kishte mbaruar studimet në Itali e Greqi. Ai pa tek unë një shkendijë të talentit për pikturë dhe më jepte vizatim të veçantë. Këtë më kujtohet që e bëri edhe me një bashkënxënësin tim. Ishte ky mësues, i cili për mua mbetet i paharrueshëm, që më rekomandoi të ndiqja kurse në pallatin e kulturës, ku jepte mësim profesor Vangjush Miho. Për katër vjet rresht, në vitet e gjimnazit, mësova se çfarë ishin akuarieli, bojërat e vajit, si pikturohej, por në krahun e djathtë gjithnjë vazhdoja të mbaja aparatin, të cilin e ndërrova me kalimin e viteve. Është e vërtetë që kam përfunduar studimet në Fakultetin e Shkencave të Natyrës, por duhet të kini parasysh se atëherë nuk kishte shkollë arti. Kjo nuk më mbetet merak as sot e kësaj dite, pasi vetë qyteti i Korçës ishte shkolla më e madhe e artit, pasi në të vinin grupe artistike nga e gjithë bota. Atje nuk reshtnin aktivitetet e kësaj natyre.

Çfarë kujtoni nga fillimet tuaja në fushën e artit profesionist?
Pavarësisht nga profesioni që ushtroja në arsim deri dhe drejtor shkolle, asnjehërë nuk e hoqa aparatin nga dora dhe fillova të lexoj literaturë lidhur me profesionin e kameramanit, apo operatorit. Kisha filluar ta njihja mirë kamerën dhe madje arrita të njihem edhe me xhirime filmash. Më ndodhte shpesh që të mos e shihja filmin nga përmbajtja, por e shikoja me vëmendjen e një njeriu që kishte dëshirë të zhbironte sekretet e realizimit të tij. Nuk diskutohet që në profesion kam marrë shumë nga mjeshtrat e kamerave, një nga të cilët ishte edhe operatori Mandi Koçi, i cili realizoi edhe xhirimin e filmit të parë shqiptar “Tana”. Më kujtohet, se me të jam takuar në një aktivitet që organizohej në Fier. Mandi Koçi njihej edhe si fotografi më i mirë në Korçë. Gjatë luftës partizane, ka qenë pranë Shtabit të Përgjithshëm dhe i ka dhënë historisë fotografitë e udhëheqjes së LANÇ-it. Atij i kam parë për herë të parë aparatin “Ari Fleks”, për të cilin kisha lexuar e dëgjuar shumë, por deri atëherë nuk e kisha parë me sy. Është interesant se gjatë këtij aktiviteti në Fier, kur iu afrova kameras, asistent i të mirënjohurit Mandi Koçi, Tomor Meçe, më tha: “Kujdes, se kjo kushton”. Aparati më mahniti dhe i kërkova Tomorit që të më ndihmonte të takoja operatorin. Këmbëngulja ime bëri të mundur takimin me Mandin. Ai më pyeti për dëshirat, ëndrrat, dhe, më në fund, kur i thashë se kisha disa albume me fotografi të bëra me aparatin tim, shfaqi dëshirën që do t´i shihte ato me kënaqësi, nëse do t´ia tregoja. Ai u habit kur unë aty për aty i lashë në dorë albumet e mia. Po atë mbrëmje, pasi i kishte parë mirë e mirë fotografitë, më tha se duhet të paraqitesha e ta takoja atë në Kinostudio. Pra, rastësia e solli që unë të pranohesha në atë institucion, fillimisht me detyrën e asistentoperatorit.

Domethënë, ju i përkisni tërësisht shkollës shqiptare të artit?
Po, dhe jam i kënaqur për këtë. Shkolla shqiptare e filmit, pra Kinostudio, nuk ka prodhuar vetëm filma, por ka përgatitur kuadro, të cilët sot janë shtylla e televizioneve private. Kuadrot e parë u dërguan për një specializim dyvjeçar jashtë shtetit. Kështu u operua dhe më pas ku brezi i dytë i kuadrove u formua në shkollat e larta lindore Rusi, Çeki, Hungari, Rumani, RDGJ. Ndërsa këta përgatitën pastaj rreth 700 kuadrot, që do të punonin në Kinostudio, që nisi të ishte shkollë e madhe. Më kujtohet se, gjatë gjithë kohës, në Kinostudio shfaqeshin ditën e hënë dhe të martë filma dokumentar nga e gjithë bota. Ndërsa, filmat artistikë shfaqeshin të mërkurën e të enjten, dhe pse të ndaluar ideologjikisht. Ne merrnim prej tyre anën artistike.

Cila ishte përvoja juaj e parë profesionale në Kinostudio?
E kam filluar me filmin kronikal, që përfaqësonte të gjitha ngjarjet që ndodhnin në Shqipëri. Më pas, kalova në filmin dokumentar dhe shumë më vonë në filmin artistik si “Tana”, “Fëmijët e saj”. Ajo që më ka mbetur në mendje është se në universin shqiptar u njoha me peziazhin, doket dhe zakonet, pra shpirtin shqiptar që nga nga Jugu deri në Veri. Veçse, duhet të dimë se filmi dokumentar kishte një mendim domethënës, pas tij qëndronte gjithnjë një shkrimtar-skenarist, që së bashku me regjisorin, operatorin formonin një grup xhirimi. Tashmë më vjen ndër mend një rast, ku jam mbrekulluar me një dokumentar për 9 fshatrat e Prespës, skenarin e të cilit e shkroi miku im i ngushtë Sterio Spase. Sterio është konsideruar si njeriu më i dashur i kësaj krahine, për të cilën ai s´reshti së shkruari. Filmi i parë dokumentar, që ka dalë tërësisht nga duart e mia, sigurisht edhe me ndihmën e kolegëve të mi të Fakultetit të Shkencave të Natyrës, është për panoramën e bukur të Butrintit. Më pas kam realizuar xhirimet për dokumentarin e Fan Stilian Nolit, personalitet i historisë së kombit tonë.

Kur e keni përjetuar mrekullinë e kameras tuaj?
Mrekullinë më të madhe profesionale e kam shijuar në 20-vjetorin e Teatrit Kombëtar. Nuk më harrohet rasti kur kamera ime i afrohej Kadri Roshit në një episod te “Dhelpra dhe rrushtë”. Ai dridhej i tëri dhe s´e kishte fare mendjen te kamera, pasi ishte futur në botën e Ezopit. Po ashtu edhe kur kam filmuar Naim Frashërin, apo Festivalet e Gjirokastrës. Në një xhirim të këngës “Kur më mer malli për ty, dal e shikoj Shqipërinë” me grupin e Vlorës, ne ndryshonim nga televizioni, pasi nuk filmonim direkt në skenë. Shpesh ndodhte që t´i merrnim këto grupe dhe të bënim xhirime në natyrë, për shembull grupin e mësipërm e çuam në Kuz Baba dhe atje bëmë xhirime të shkëlqyera. Nuk mund të harroj që kam bërë edhe një dokumentar për Skraparin, aty nga viti 1972. Kemi ndejtur së bashku me Endri Kekon, rreth një muaj, mes bujarisë dhe mikëpritjes së asaj krahine të mrekullueshme. Kulmi i suksesit tim është marrja e “Çmimit të Republikës” me filmin dokumentar “Ne flakët e revolucionit”. Ky film i kushtohej luftës kundër martesave të vjetra, fejesave që në djep, apo dhe të tjera. Kam xhiruar tubime të ndryshme në zonat e veriut kundër zakoneve të gjakmarrjes. Tashmë më vjen ndër mend edhe një eveniment tjetër, xhirimi i turneut të Ansamblit “Migjeni” në Turqi, ku arriti të konkurronte dhe Ansamblin Shtetëror për nga suksesi. Dokumentari im mundi të sjellë jo vetëm bukurinë e garave të festivalit, por dhe idenë se kush ishte Turqia e asaj kohe.

Ju jeni edhe operatori i dokumentarëve për veprat e regjimit të kaluar. Mos e harruat këtë fakt?
Sigurisht, që nuk mund ta harroj një gjë të tillë, ato zënë një vend të rëndësishëm në profesionin tim. Në atë kohë ishin të shpeshta temat që përshkruanin realizimin e veprave të pesëvjeçarëve, si ato të naftës, të hidrocentraleve. Nuk numd ta mohoj që unë kam qenë pjesëtar i atyre dokumentarëve, çdo operatori të Kinostudios i është dhënë rasti të xhirojë në këto vepra, që sot vazhdojnë të punojnë që tregojnë se nuk mund të mohohet gjithë kjo punë, që është bërë nga ky popull.

Pastaj kaluat në një aventure e re, atë të filmit artistik. Apo jo?
Filmat dokumentarë dhe kronikalë më përgatitën me një emocion të brendshëm për të ndjerë popullin tim, por edhe xhirimet e filmave artistikë më kanë dhënë kënaqësi profesionale. Filmi im i parë artistik ka qenë “I teti në bronx”, të cilin e xhirova në krahinën time, Devollin, së bashku me regjisorin e njohur Viktor Gjika. Para këtij filmi, unë vija si asistentoperator i filmave “Debatik” dhe “Komisari i dritës”, të cilët janë një shkolle e madhe për brezin e sotëm. Padyshim, emrat e Dhimitër Anagnostit, Viktor Gjikës të impononin një art të vërtetë. Më kujtohet që nuk ishte e lehtë për të bërë disa gjëra profesionalisht të mira. Megjithatë, ja kam dalë mbanë me këmbënguljen time. Ja një shembull. Kur kam xhiruar “Kapedanin”, më duhej që atë ta hypja eë kali i Skënderbeut, në qendër të Tiranës, por logjika e kohës nuk e lejonte dhe unë në një mbledhje ja parashtrova të deleguarit, për t´u përgatitur me kuadro të kombinuara, kjo gjë u përkrah. Më pas vazhdova me xhirimet e filimit “Flutura në kabinën time”, që është i njohur nga publiku ynë.

Ku e keni ndjerë veten më mirë në xhirimet e filmave dokumentarë apo në punën me filmin artistikë?
Filmat dokumentarë kanë presonazh aktorin “popull” dhe aktori popull është më madhështor, se është realiteti. Dihet që artisti improvizon me shumë mundim atë që ka ndodhur dhe kërkon po ashtu ta arrijë patjetër atë. Kemi pasur rastin të xhirojmë disa aviatorë, që kanë bërë sakrifica. Njëri prej tyre kishte ulur avionin me rrota të mbyllura. Shiko sa i madh është heroizmi i tij dhe të bënte përshtypje fakti që sa i thjeshtë ishte në realitet ai. Ne, shpesh, e ngatëronim dhe kemi sforcuar imagjinatën e heroit në filmin artistik. Në dyzetë vjetët e punës time, faktet, ngjarjet dhe personazhet, që kam sjellë përmes kameras, nuk janë harruar, por duhet ngacmuar vetëm pak memorja e njerëzve.

A ju ka rastisur të filmoni figura politike të sistemit të kaluar?
Po, ndonjë herë, pasi funksionarët e lartë kishin kameramanin e tyre. Aty nga vitet ´70-të, Enver Hoxha shkoi për vizitë në Vlorë në një përvjetor të shpalljes së Pavarësisë. Kur shkoi për të vënë një buqetë me lule te varri i Ismail Qemalit, varri ishte i rrethuar me kangjella dhe mbyllur me dryn. Drejtuesit nxituan ta thyenin derën, ndonëse e kishin haruar gjestin e udhëheqësit përpara shumë vitesh. Ai mbeti i ngrysur gjatë gjithe kohës që ishte në tribunë. Shpesh Hoxha ishte mjeshtër i shfaqjeve përpara kamerave. Ai e kuptonte se kur kameramani ishte gati për ta filmuar dhe gjithnjë pozonte shkëlqyeshëm, i qeshur dhe energjik. Ai asnjë herë nuk bënte gjeste, gjë e cila të linte përshtypjen se nuk e kishte fare mendjen te kamera, por në të vërtetë ai ishte i kujdesshëm përpara saj. Kinostudio ka qenë nga institucionet më të përkrahura nga udhëheqja e kohës, prandaj dhe u zhvillua arti në mënyrë kaq të shpejtë në Shqipëri. Filmi shqiptar ka konkurruar në festivale të ndryshme evropiane dhe botërore, kemi marrë opinione nga më cilësorët, e sidomos për filmin “Dimri i fundit”. Një regjisor i Hollivudit u mahnit nga realizimi dhe po ashtu e shprehu këtë habi kur i thashë se ai film ishte xhiruar në temperatura 17 gradë celsius nën zero. Në bisedë, ai më shprehu konsiderata për kinematografinë tonë dhe madje shkoi deri atje sa të pranonte se vërtet Shqipëria bënte filma cilësorë. Kinostudio vërtet mund të mos prodhojë tashmë 14 filma, por ajo duhet të përshkruajë realitetin e sotëm me fenomene si droga, prostitucioni, emigracioni, gjakmarrja sepse çdo popull duhet ta fokusojë historinë e vet, ashtu siç është edhe në art. Vetëm me ardhjen e refugjatëve kosovarë në Shqipëri duhej patjetër të ishte realizuar një film artistik i përmasave të mëdha, aty pati fakte dhe kuadro të papërsëritshëm të një periudhe historike të popullit shqiptar.

A keni menduar ndonjëherë ta lini profesionin tuaj?
Asnjëherë, kurrësesi. Do të punoj sa të kem jetë më kameran time. Për këtë po ju them edhe disa raste ku edhe pse kam qenë i ftuar për të pushuar, nuk kam mundur të qëndroj larg kameras time. Kam patur rastin të kem mik ambasadorin turk, i cili në një koktejl më ftoi për një vizitë në vendin e tij, por me kusht që thjesht të pushoja. Edhe këtë herë nuk e harrova zakonin tim, u ktheva nga Turqia me një dokumentar fantastik. Po kështu bëra edhe këtë vit kur shkova për pushime në Itali. Atje më ftuan për të bërë fotografitë e miseve shqiptare dhe vidioklipet e tyre. Edhe një rast tjetër të para pak kohëve. Kur isha në Francë, ku qëndrova afërsisht 3 muaj, bashkë me gruan te djali ynë, më lindi dëshira për të bërë diçka të mirë. Atje vendosa që kur të kthehesha të hapja një ekspozitë fotografike të përbashkët me djalin tjetër këtu në Tiranë.

Cili është roli i familjes në jetën tuaj artistike?
Familjes sime ia dedikoj të gjithë suksesin profesional. Pa dyshim krahu im i djathtë është gruaja, së cilës i ka rënë një barrë e rëndë për faktin se largohesha për muaj të tërë nga shtëpia. Ajo ka qenë edhe burrë edhe grua në familje. Meqë ajo ka mbaruar për letërsi, sigurisht më ka ndihmuar në leximin e skenarit dhe shpeshherë në gjetjen e aktorëve. Kështu ka ndodhur edhe me aktoren e mirënjohur Yllka Mujo. Po ju tregoj se si e kam njohur Yllkën, fare rastësisht. Ne ishim në një koncert te Teatri i Operas dhe Baletit dhe sa po dalim nga shfaqja, një shi i beftë na bëri të ndalnim sytë te një vajzë. Gruaja ime gati sa nuk thirri me të madhe për të më thënë: Ja ku e ke Almën tënde. Bëhej fjalë për një vajzë shumë simpatike si Yllka Mujo. Kisha bërë fotografi në të gjitha gjimnazet dhe Viktor Gjika po më nxitonte në përgjigje dhe që atë ditë e ftoj Yllkën për një kinoprovë në Kinostudio. Po kështu jam bërë nun për Matilda Makoçin dhe më vjen keq që kineastët e kanë lënë pas dore, se ajo ka qenë një talent që edhe sot mund të interpretojë me shumë nivel.

Keni bërë shumë vizita jashtë Shqipërisë. Si jeni ndier përballë të huajve?
Më ka ndodhur të dal shpesh jashtë shtetit, dhe kur kam dëgjuar që disa të huaj na shajnë jam përpjekur t´i bind se nuk është e vërtetë që shqiptarët janë të këqinj. Kjo më ndodhi edhe pak kohë më parë me një avokate greke, e cila në fillim më përbuzi për faktin se isha shqiptar. Më vonë i prezantohem si operatori që po xhiron me një regjisor italian. I kujtova zonjës se çfarë kishin bërë shqiptarët në kohën e luftës italo–greke, se sa grekë kishin strehuar në shtëpitë e tyre në atë kohë, po ashtu edhe më vonë atë që kishte ndodhur me familjet e partizanëve grekë. I përmenda edhe emigracionin grek në perëndim vite më parë. Ajo u bind dhe më ofroi të punoja me regjisor grek. E falenderova, por i thashë se kisha kontratë me regjigorin italian.

Në fokusin e kameras tuaj ka qenë në vitet ´80-të edhe vizita e Shtrausit në Shqipëri. Si e kujtoni këtë eksperiencë?
Ky është një nga rastet më të rëndësishëm të jetës sime profesionale. Me kameran time e kam shoqëruar Shtrausin ngado. Nuk më harrohet se ai menjëherë, pasi zbriti nga avioni, tha: “Çfarë është ky, fshat?”. Mendimi i tij ndryshoi menjëherë pasi vizitoi Beratin antik dhe kishat e tij. Madje, Shtrausi u mahnit dhe u shpreh krejtësisht ndryshe nga ajo që kishte thënë në aeroport. Tashmë për të ne ishim një popull me kulturë shumë të lashtë. Ndër të tjera ai tha: “Ne jemi popuj të së njëjtës racë dhe unë këtu kam ardhur me projekte të studiuara. Në Lushnjë do të ngrihet një aeroport tranzit i përmasave evropiane, bregdeti shqiptar do të mbushet me vepra turistike që të pushojnë gjermanët dhe gjithë Evropa, do të ngremë 3 autostrada Tiranë-Shkodër, Tiranë–Korçë, Tiranë–Vlorë, ju vetëm do të merrni dollarët”, tha Shtrausi. Edhe një takim tjetër ka mbetur në kujtesën time, pikërisht ai mes Manolis Glezios dhe Ramiz Alisë, në kuadrin e rivendosjes së marrëdhënieve mes dy popujve, Manolis tha: “Burri mund të ndahet nga gruaja, burri mund ta përzërë fëmijën nga shtëpia po të nesërmen burri do t´i thotë komshiut mirëmëngjes”. Këto momente i kam fiksuar mirë në kujtesën time.

Tashmë punoni për televizione private, cili është opinioni juaj për to?
Vërtet ka shumë televizione private, dhe kjo është gjë e mirë, por emisionet e tyre janë ende shumë të varfra. Unë nuk do t´ja falja një televizioni që ka një teknikë shumë të lartë që të japë çdo gjysmë ore lajme. Kam përshtypjen që televizionet janë përfshirë nga virusi i së keqes në Shqipëri. Për dy muaj e gjysmë, në Francë, pashë një larmi emisionesh, pozicione televizive shumë të pavarura. Megjithatë, edhe në televizionet tona ka edhe anë pozitive të programacionit. Kam bërë një studim për një dokumentar për Voskopojën, e cila ishte djepi i qytetërimit në kohën kur Athina ishte fshat, ose pse mos të flitet për integrimin e shqiptarëve në botë. Nga ana tjetër, Ministria e Kulturës duhet të organizojë kurse njëvjeçare për operatorë, kameramanë, montazhierë pranë Akademisë së Lartë të Arteve, sepse vihet re një amatorizëm, i cili po shtrembëron figurën profesionale të televizioneve. Duhet t´i mbahemi me besnikëri fjalës se regjisorit të madh rus Hezejshtejnit, i cili thotë: “Syri im i djathtë është operatori. Çfarë unë kam në kokë, ai e realizon”. Operatori, natyrisht, ndryshon nga kameramani se ai ka arsenalin e vet, mjetet e ndriçimit, të cilat nuk i ka kameramani i televizionit. Mund të luash me shumë art me dritat, me hijet, mjete shprehëse, të cilat i ka vetëm kinemaja. Kështu më ka ndodhur me filmin “Mësonjëtorja”, ku mua dhe regjisorin Muharrem Fejzo po na kritikonin se kishim marrë për aktore kryesore Roza Anagnostin. Sipas tyre, heroina e filmit ishte më e re, por së bashku me regjisorin ngulëm këmbë dhe siç e keni parë Roza del vërtet e papërsëritshme në këtë film. Po ashtu, në filmin “Kapedani” Bert Veria ka qenë 30 vjeç, por grimi, ndriçimi që është përdorur aty e ka nxjerë Bertin plak. Për të mos harruar filmin “Ballë për ballë” ku për realizimin e tij u vu në shërbim e gjithë flota ushtarake shqiptare. Do përmend këtu ndihmën dhe bashkëpunimin e madh që pata me komandantin Dashamirin. Në një orë xhirim një nëndetëse harxhonte 700 litra karburant, pra duhej të bashkohej lëvizja ajrore, tokësore, ujore në një pamje dhe mendo që kjo po të afroheshin anijet afër njëra-tjetrës mund të kishte pasoja katastrofike. Ky film përbën evenimentin artistik timin, me të cilin fitova titullin “Artist i merituar”.