Koncepti i Lidhjes së Prizrenit për shtetin kombëtar shqiptar (1878-1881)

Prof.dr. Kristaq Prifti
Koncepti i përpunuar nga Lidhja e Prizrenit për shtetin kombëtar, përbën pikën më të lartë në zhvillimin e mendimit politik të Rilindjes gjatë shek.XIX dhe shënon gjithashtu përpjekjen e parë të shqiptarëve për të zgjidhur çështjen kombëtare qysh në vitet e Krizës Lindore të 1875-1881-it, në një kohë me popujt e tjerë të Ballkanit, në kuadrin e ndryshimeve që Shtetet e Mëdha bënë atëherë në hartën politike të këtij Gadishulli.
I parashtruar qysh në vendimet e para të Lidhjes, koncepti i saj për zgjidhjen e çështjes shqiptare duke themeluar një shtet kombëtar dhe autonom pësoi evolucionin e vet, duke marrë një kuptim më të gjërë dhe një formë më të përcaktuar. Kërkesa e një vilajeti apo province të bashkuar, me një autonomi administrative, që u formulua si formë e parë e organizimit të shtetit shqiptar në vendimet e Kuvendit themelues të Prizrenit, në qershor 1878, mori një përmbajtje më të plotë në aktet që Lidhja nxorri pas këtij Kuvendi. Në dy memorandume që i dërgoi Portës së Lartë, njëri i miratuar në Janinë (më 24 korrik 1878) e tjetri në Prizren (po në korrik të atij viti) dhe me një projekt për reformat në Shqipëri, Lidhja kërkoi nga Stambolli që të merrte masa sa më të ngutshme për bashkimin e vilajeteve shqiptare në një të vetëm, për “ta mbledhur e për ta bashkuar në një trup të vetëm gjithë Shqipërinë”. Ndërsa në rezolutën e miratuar në Kuvendin e përfaqësuesve të të gjitha viseve të Shqipërisë, të mbledhur në Dibër, më 8 nëntor të atij viti, u përcaktua në mënyrë më të plotë programi autonomist i Lidhjes Shqiptare.
Shqipëria e bashkuar si një vilajet i vetëm, do të kishte një status ndërkombëtar edhe pse të kufizuar, do të ishte autonome brenda territorit të vet, por e varur në marrëdhëniet me jashtë, që do të mbeteshin si më parë, kompetenca të Portës së Lartë. Megjithëse nën sovranitetin e sulltanit, Shqipëria do të gëzonte një autonomi të gjerë administrative-shtetërore, të gjitha atributet e një organizmi shtetëror, të një shteti kombëtar shqiptar.
Udhëheqësit e Lidhjes e shikonin shtetin autonom, jo vetëm si një zgjidhje që mund të pranohej më lehtë nga Qeveria Osmane dhe Fuqitë e Mëdha, që nuk ishin të prirura të përkrahnin shkëputjen e plotë të Shqipërisë nga Perandoria Osmane, por edhe si një periudhë kalimtare drejt pavarësisë dhe shkëputjes së plotë të Shqipërisë nga kjo Perandori. Nëpër këtë rrugë patën kaluar edhe Rumania (e ndarë më parë në dy provinca autonome), Serbia, Mali i Zi, Bullgaria ose edhe Egjipti në Afrikë, të cilët në fillim fituan statusin e autonomisë, të shteteve vasale nën suzerenitetin e sulltanit, për të kaluar më pas në shpalljen e pavarësisë së plotë.
Lidhja formuloi edhe zgjidhjen praktike të problemit, parashtroi në aktet e saj, konceptin e territorit të shtetit autonom shqiptar, në kufijtë e të cilit parashikohej të përfshiheshin trojet shqiptare, që njiheshin me emrin e përbashkët Shqipëri, që atëherë ishin ndarë nga ana administrative në katër vilajete, në atë të Shkodrës, të Kosovës, të Manastirit dhe të Janinës. Në këto vilajete, pranë shqiptarëve që përbënin shumicën dërmuese dhe jetonin në to në mënyrë kompakte, kishte edhe popullsi të tjera sllave, greke etj., që banonin kryesisht në zonat e tyre periferike. Të nisur nga ky fakt, udhëheqësit e Lidhjes, kërkonin që në përcaktimin e përkatësisë së tyre kombëtare të merrej elementi që përbënte shumicën, duke u siguruar pakicave të drejtat e tyre në bazë të normave ndërkombëtare.
Veprimtaria e Lidhjes së Prizrenit për të bashkuar shqiptarët dhe territoret e tyre në një shtet të vetëm, siç kishin bërë edhe kombet e tjerë të Ballkanit dhe të Evropës, nuk përbën ndonjë argument për t’u atribuar udhëheqësve të saj prirje shoviniste, shqiptaromëdha, sikurse ka bërë e vazhdon të bëjë edhe sot historiografia e disa prej vendeve fqinje. Jo për shkak të ndonjë ekskluziviteti kombëtar, por për hir të kushteve, në të cilat i vendosi historia, “shqiptarët, sikurse shprehej atëherë edhe Abdyl Frashëri, një nga udhëheqësit kryesorë të Lidhjes, nuk kishin ushqyer asnjëherë aspirata pushtuese ndaj popujve të tjerë”.
Në aktet e Lidhjes dhe në ato të të gjithë epokës së Rilindjes, Shqipëria përmendej si një njësi territoriale dhe etnike e përcaktuar qartë, si atdheu i shqiptarëve, i banuar historikisht e pandërprerje prej tyre, por në asnjë nga këto akte nuk zihet në gojë emërtimi “Shqipëri e Madhe”, i cili është një trillesë qëllimkeqe e propagandës së qarqeve politike të shteteve fqinje, që u hodh në qarkullim në fundin e shek.XIX për t’ia kundërvënë synimeve të natyrshme e të ligjshme të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare për formimin e një shteti të bashkuar shqiptar. Togfjalëshi “Shqipëri e Madhe”, që po dëgjohet më shpesh edhe në ditët tona në qarqet diplomatike e në media e, që për fat të keq artikulohet edhe nga personalitete zyrtare evropiane që janë miq të shqiptarëve dhe jo vetëm nga këta por edhe nga ato shqiptare, e ka prejardhjen e tij jo te shqiptarët, por në qarqet politike të atyre shteteve ballkanike që kanë sot në kufijtë e tyre territore popullsi shqiptare. Këto qarqe, ashtu si pararendësit e tyre në kohën e Lidhjes së Prizrenit, e shohin me smirë e shqetësim të pajustifikuar procesin e emancipimit kombëtar të shqiptarëve në Ballkan, e në radhë të parë, çlirimin e Kosovës nga robëria serbe, si dhe pavarësinë e saj, që po arrihet me mbështetjen e SHBA-së e të Bashkësisë Evropiane, prirjet e gjithë shqiptarëve për t’u afruar në mënyrë të gjithanshme si pjesëtarë të të njëjtit komb, për të hyrë në rrugën e përparimit e për t’u integruar, së bashku me popujt e tjerë të Ballkanit, në Evropën e Bashkuar.
Koncept i Lidhjes së Prizrenit për Shqipërinë, si atdheu i përbashkët i shqiptarëve, i një popullsie që fliste të njëjtën gjuhë, pavarësisht nga dallimet fetare dhe ndarja administrative në katër vilajete, ishte një koncept i drejtë, shkencor. Mbi një parim të tillë të njësisë së gjuhës së popullsisë e të territoreve të saj, qenë ngritur edhe shtetet kombëtare në Evropë e në Ballkan. Në mendimin politik dhe në praktikën e të gjitha vendeve të Evropës është pranuar se kufijtë e vërtetë natyrorë janë ata që përcaktohen nga gjuha dhe simpatia e përbashkët.
Lidhja ndërmori atëherë edhe hapa konkretë për të vënë në jetë kërkesën e shndërrimit të Shqipërisë në një shtet të bashkuar e autonom. Shpallja në Prizren, në janar të vitit 1881 e Qeverisë së Përkohshme, të drejtuar nga kryetari i Lidhjes, personaliteti i shquar kosovar Ymer Prizreni, shënoi pikën më të lartë në luftën për formimin e shtetit kombëtar në periudhën e Lidhjes së Prizrenit.
Udhëheqësit e Lidhjes e vlerësonin kërkesën e autonomisë së Shqipërisë dhe të shkëputjes së saj në të ardhmen nga Perandoria Osmane, si “një të drejtë të popullit shqiptar për të hyrë në gjirin e familjes së madhe evropiane, së cilës i përkiste nga raca dhe gjinia”. Në peticionin e saj të fundit, dërguar ambasadorëve të Fuqive të Mëdha në Stamboll, më 15 prill 1881, kur ushtritë osmane të Dervish Pashës po shtypnin lëvizjen shqiptare, Lidhja, duke këmbëngulur në kërkesën e autonomisë, theksonte se kjo e drejtë i takonte Shqipërisë si një vend evropian. Meqë Shqipëria ndodhet në Evropë, thuhej në këtë akt, ishte e nevojshme që të hynte në të qytetërimi evropian, që ajo të merrte pjesë në çdo lloj përparimi. Siç theksonin konsujt e huaj, në këtë peticion shprehej synimi i Lidhjes për të ngritur në Shqipëri një administrate të tillë autonome, që të ishte e aftë të përhapte të gjitha sistemet përparimtare dhe qytetëruese të kontinentit evropian, në të cilin bënte pjesë.
Megjithëse u shtyp, vepra, që Lidhja e Prizrenit kreu në rrafshin kombëtar dhe në atë ndërkombëtar, si një faktor vendimtar në luftën për mbrojtjen e tërësisë së Atdheut dhe për formimin e një shteti shqiptar, ruan vlerën e vet, jo vetëm në planin historik-shkencor, por edhe në atë politik kombëtar. Vepra e saj ka hyrë në ndërgjegjen e kombit shqiptar, si një ngjarje gjithnjë e gjallë dhe e freskët, që u kujton shqiptarëve të kaluarën dhe përbën njëherazi një udhërëfyes, një pikë referimi për të tashmen e të ardhmen e tyre.


Togfjalëshi “Shqipëri e Madhe”, që po dëgjohet më shpesh edhe në ditët tona në qarqet diplomatike e në media e, që për fat të keq artikulohet edhe nga personalitete zyrtare evropiane që janë miq të shqiptarëve dhe jo vetëm nga këta por edhe nga ato shqiptare, e ka prejardhjen e tij jo te shqiptarët, por në qarqet politike të atyre shteteve ballkanike që kanë sot në kufijtë e tyre territore e popullsi shqiptare

Meqë Shqipëria ndodhet në Evropë, thuhej në këtë akt, ishte e nevojshme që të hynte në të qytetërimi evropian, që ajo të merrte pjesë në çdo lloj përparimi. Siç theksonin konsujt e huaj, në këtë peticion shprehej synimi i Lidhjes për të ngritur në Shqipëri një administrate të tillë autonome, që të ishte e aftë të përhapte të gjitha sistemet përparimtare dhe qytetëruese të kontinentit evropian, në të cilin bënte pjesë.