Dashnor Kaloçi

Në pjesën e dytë të këtij shkrimi të botuar në numrin e së premtes, u njohëm me peripecitë që kaluan në nëntorin e vitit 1944, eksponentët kryesorë të forcave të Ballit dhe Legalitetit, të cilët u detyruan të largoheshin nga Shqipëria prej hakmarrjes së forcave partizane të Enver Hoxhës. Pas mbërritjes në qytetin e Tivarit në Malin e Zi, eksponentët nacionalistë në fillim nuk u lejuan të zbrisnin nga dy kamionët me të cilët patën udhëtuar nga qyteti i Shkodrës, pasi forcat partizane serbo-malazeze të marshallit Josif Broz Tito, kishin rrethuar qytetin. Vetëm pasi u errësua, ballistët dhe legalistët mundën të hipnin në anijen e ulqinakut Sulejman Latifi, të cilit i kishin paguar nga dhjetë napolona floriri. Të nesërmen e asaj dite, anija me të cilën udhëtonin nacionalistët shqiptarë, mbërriti në portin e qytetit të Barit në Italinë e Jugut. Pas kontrolleve dhe marrjes në pyetje, ata i shëpërndanë në disa kampe të cilat ishin ngritur enkas nga Forcat Aleate anglo-amerikane, për pritjen e emigranëtve politikë shqiptarë dhe atyre të shteteve të tjera të Europës Lindore. Gjatë kohës që emigrantët politikë shqiptarë ishin në kampin e Barit, disa prej tyre kërkuan leje dhe u lejuan që të dilnin në qytet ku u takuan me disa nga ushtarakët e Misionit të Qeverisë Shqiptare që ishte atashuar pranë Kuartierit të Përgjithshëm të Forcave Aleate me qëndër në Bari. Po kështu edhe në kampet e refugjatëve politikë shqiptarë, shkuan për takim disa nga ushtarakët e qeverisë së Enver Hoxhës, si kapiteni Nuri Huta, i cili mes të tjerash u takua edhe me ish-mësuesin e tij, Mit'hat Frashërin.
(vijon nga numri i së premtes)

Pas pak ditësh, emigrantët shqiptarë i ndanë në dy grupe. Njërin grup në të cilin bënin pjesë krerët e Ballit, si Mit'hat Frashëri, Vasil Andoni, Hasan Dosti, Faik Quku, e pasuesit e tyre: Rushdi Daca, Emin Kopliku, Teki Xhindi etj, si dhe legalistët Sali Myftija, Mul Bajraktari, Selim Damani, Zydi Karagjozi, Sadik Shaska, Arif Peza, Hysen Prishtina etj, i mbajtën aty në kampin e Rexho Emiljas. Bashkë me ata, në atë kamp, qëndruan dhe disa nga krerët e "Bllokut Indipendent", që kishin mbërritur më pas në kampet italiane, siç ishin Tahir Kolgjini, Munir Tërshana, Man Kukaleshi, Mehmet Bej Olltuni etj. Kurse në grupin tjetër që u dërgua në kampin e Barletas, bënin pjesë Xhemal Laçi, Ago Agaj, Irfan Ohri, Jahja Mancaku, Asllan Mersini, Hamza Drini, Dule Sevrani, Akil Derhani, Mexhit Xhaferi etj. Aty nga fundi i vitit 1946, në kampin e Rexhio-Emiljas ku vazhdonin të vinin emigrantë të tjerë politikë që arratiseshin nga Shqipëria, mbërritën një sasi e madhe ndihmash humanitare në ushqime dhe veshmbathje të cilat i kishte dërguar Mbreti Zog nga Egjypti. Lidhur me këtë gjë A.P. një nga eksponentët legalistë që ishte në Rexhijo-Emilja kujton:" Pakot që na dërgoi Mbreti Zog, nuk ishin vetëm për ne emigrantët politikë, por aty kishte për të gjithë shqiptarët që ishin në Itali. Pas mbërritjes së tyre, pranë kampit tonë erdhën dhe shumë shqiptarë të tjerë nga qytete të ndryshme të Italisë, kryesisht studentë që u furnizuan me to".

Nga Italia në Damask
Emigrantët politikë që ishin në kampin e Rexhjo-Emiljas, qëndruan aty deri nga fundi i vitit 1947. Hera herës shumë prej tyre transferoheshin për në kampin e Banjolit, që ishte vend tranziti dhe nga aty ata shpërndaheshin në vende të ndryshme të botës, si në Amerikë, Kanada, Australi, Brazil, Venezuelë etj. Kjo gjë u arrit pasi për emigrantët shqiptarë kryesisht djemtë e rinj, interesoheshin ambasadat e atyre vendeve që ishin të akredituara në Itali. Emigrimi i shqiptarëve nga Italia nëpër botë, vazhdoi deri nga viti 1948, ku një pjesë e madhe e tyre që ishin në kampin e Banjolit kërkuan të shkonin në Siri. Për të shkuar në Siri, emigrantët politikë shqiptarë, u ndihmuan nga zonja Mirvete Sula që ishte konsulle e Mbretërisë shqiptare në Egjypt, pasi Mbreti Faruk i Egjyptit, vazhdonte të njihte ende qeverinë në mërgim të Mbretit Zog, të cilin e kishte strehuar familjarisht në një vilë luksoze në Aleksandri. Zonja Sula i paisi me viza pashaportat e Mbretërisë Shqiptare që i kishin ende shumë prej emigrantëve politikë dhe me anë të organizmave të ndryshme të Komisariatit të Lartë të Refugjatëve u bë e mundur pagimi i një vaporri që i mori ata nga porti i Napolit për në Siri. Ndër emigrantët që shkuan në shtetin arab, ishin Arif Peza, Neshat Kolonja, Jahja Mancaku, Mul Bajraktari, Isa Manastirliu, Hamza Drini, Xhelal Bushati, Mato Murati, Hafuz Azemi, Daut Azemi, Haki Omari, Reshat Biçaku, Dervish Biçaku, Sadik Mollasi etj. Bashkë me këtë emigrantë, për në Siri shkuan dhe zonja e ish Ministrit të Jshtëm shqiptar, Mehmet Konica, me dy vajzat Lavdien e Merushen. Mërgata politike shqiptare u prit mjaft ngrohtë në Damask dhe për ta u kujdes personalisht vetë Kryetari i Shtetit, Shykëri Kuatli, i cili ishte miku i ngushtë i Mbretit Zog. Me interesimin e tij, të gjithë shqiptarët u sistemuan dhe iu dha asistenca sociale nga shteti sirian. Në fillim emigrantët shqiptarë i vendosën në Damask, nëpr disa dhoma pranë xhamisë së Sulltan Selimit, kurse familjarët në shtëpi të mira. Pas kësaj, shumë nga emigrantët që donin të punonin, u sistemuan në punë të ndryshme. Në Damask, për emigrantët shqiptarë u interesua edhe Shefqet Gavoçi, djali i Sulejman Gavoçit nga Shkodra, i cili kishte porosi të veçantë nga Mbreti Zog. Pas grupit të Italisë në Damsak mbërritën dhe grupi i kosovarëve me Xhafer Devën, Xhelal Mitrovicën, Tahir Zajmin, Rexhep Krasniqin, Rauf Maliqin etj, të cilët u sistemuan në shtëpi të veçanta.

Thirrja e Zogut e shpërndarja e mërgatës
Grupi i shqiptarëve të Sirisë qëndroi aty deri në gushtin e 1949-ës, e më pas u shpërndanë në SHBA, Kanada, Australi etj. Nga emigrantët që mbetën në Itali, vetëm një pjesë e vogël e tyre qëndroi aty, kurse të tjerët u shpërndanë nëpër vende të ndryshme të botës. Krerët e Ballit Kombëtar, Mithat Frashëri, Hasan Dosti, Vasil Andoni e disa të tjerë pasues të tyre, ju aprovua kërkesa dhe shkuan për në SHBA. Aty nga fillimi i vitit 1948, Mbreti Zog thirri në Egjypt të gjithë krerët kryesorë të mërgatës politike shqiptare që ishin shpërndarë në vende të ndryshme të botës. Kësaj thirrje ju përgjigjën edhe ish kundërshartë e tij si Mustafa Merlika e disa krerë të Ballit. Aty mungoi vetëm Mit'hat Frashëri. Zogu ju tha atyre:" Në doni ta shpëtojmë Shqipërinë nga kthetrat e komunizmit, hajdeni e mblidhuni të gjithë dhe krijoni qeverinë. Unë do t'ju mbështes pa rezerva." Pas fjalëve të Mbretit, Abaz Kupi rendi për në Nev York, për t'i mbushur mëndjen Mit'hat Frashërit, që të vintë për tu takuar me Zogun. Të nesërmen e asaj dite që Kupi i rregulloi pashaportën, Frashëri u gjet i vdekur në dhomën e tij. Pas kësaj mërgata politike shqiptare u përça nga konfliktet e ndryshme që kishin filluar prej kohësh ndërmjet tyre, duke krijuar disa komitete, gjë e cila i krijoi mundësinë Enver Hoxhës, që ta mbante e ta forconte më tej pushtetin e tij komunist.

Oficeri britanik: "Ja pse nuk e morëm Abaz Kupin në Itali"

Kur Kuartieri i Përgjithshëm kishte urdhëruar përe herë të parë largimin tonë, ne kishim kërkuar që të merrnim me vete edhe trupat turkmene dhe italiane. Ishte pranuar gjithashtu të vinin me ne tre përkthyesit besnikë shqiptarë, të cilët, megjithëse ishin njerëz të thjeshtë, mund të kishim probleme me komunistët, për bashkëpunimin me ne. Tani këto vendime, ishin ndryshuar nga fakti se numri i turkmenëve dhe italianëve do të zgjaste, duke rrezikuar, kohën e hipjes në anije, ndërsa shpëtimi i përkthyesve na sillte ngatërresa në LNÇ. Ishim urdhëruar të merrnim me vete vetëm personelin britanik dhe si njëfarë lëshimi katër rusët tanë. Ishte diçka e rëndë të linje trupa që na kishin shërbyer me besnikëri, por as turkmenët as italianët nuk dinin gjë mbi planet tona. Ndonëse u kishim thënë përkthyesve tanë, se po të largoheshim do t'i mirrnim me vete, tani me keqardhje po kryenim aktin e shëmtuar, duke u thënë se nuk mund të vinin me ne. Ata e kuptuan dhe pranuan idenë tonë për të mbetur në Shqipëri. Ndërkohë me dinjitet e mbajtën veten dhe nuk kërkuan kurrfarë shpjegimi. Por qëllimet tona u mbajtën shumë fshehtë, nga pjesëtarët e tjerë të kampit. Sidomos u trembeshin turkmenëve, të cilët mund të na ndalonin në një veprim të tillë, madje duke na quajtur si dezertorë. Atë pasdite i dogjëm dokumentat tona dhe u përpoqëm të vemë punët në rregull. Kishin kaluar disa javë që kur Kurtieri ynë i Përgithshëm nuk kishte qenë në gjendje të na dërgonte fonde të reja dhe tani arka jonë ishte katandisur në shtatë stërlina. Truprojat nuk ishin paguar që prej një muaji dhe përveç kësaj, kishim hyrë në borxh për mbajtjen e misionit dhe ushqimin e turkmenëve. Të linim fshatarët pa paguar, do të shkonim më thellë në rrugën e turpit, prandaj pranuam pesëdhjetë napolona flori nga Abaz Kupi, për të shpëtuar nderin tonë. Kur filloi të ngryset, ndërsa turkmenët këndonin rreth zjarreve, u ulëm me Abaz Kupin për takimin e fundit. Ai dukej se kishte besim që barka do të vinte dhe me ndihmën e Petritit dhe të Gaqo Gogos, e ndihmuam të përpilonte një shpallje lamtumire drejtuar popullit shqiptar. Kur u tha gjithshka që ishte për t'u thënë, ngritëm dollinë shqiptare me "Tungjatjeta" dhe hëngrëm së bashku, në heshtje për herë të fundit. Jashtë, kampi flinte dhe aty nga ora dhjetë, dhamë urdhër që të shaloheshin kuajt. Dita kishte qenë e vrenjtur dhe e lagësht, por nga muzgu kishte dalë një ylber dhe nata ndriçohej në dritën e ftohtë të hënës. E përqafova Abaz Kupin, u hodha mbi shalë dhe pa e kthyer kokën prapa, vazhdova rrugën midis grupeve të njerëzve që flinin, të strukur rreth zjarreve që po veniteshin. Rruga jonë nga pylli na çonte përmes kënetave dhe një lagune të gjerë, ku uji arrinte deri në qinglën e kalit tim. Në fillim heshtja e natës, prishej vetëm nga tingujt e plluquritjeve. Por pas pak, filluam të dallonim mërmërimin e valëve të detit, që përplaseshin butë në bregun prej rëre. Përtej lagunës u ngjitëm në një dunë dhe duke çarë rrugën me kujdes, përmes një fushe të minuar gjermane, zbritëm në bregdet. Deti ishte i qetë si një liqen dhe mbi horizont, varej poshtë hëna e plotë. Një bunker gjerman gjendej dy kilometra larg në drejtim të veriut, por ne besuam, që garnizoni ishte tepër i demoralizuar dhe nuk do të na binte në qafë. Kur hëna ra poshtë, ndezëm një zjarr prej shkurresh dhe të mbështjellë me kapota, u ulëm për të pritur ardhjen e anijes. Duhej të kishin kaluar dy orë, dhe unë nuk po përpiqesha të shihja përtej errësirës, kur Maklini më tregoi një hije të zezë në det. Dukej sikur ishte rreth nëntëdhjetë metra larg dhe u habita që nuk e kisha vënë re më parë. Prej saj u shkëput shpejt një hije më e vogël dhe, ndërsa valët e shtynin ndaj bregut, pamë se ishte një lundër zbarkimi me fund të rrafshtë. E punonin me rrema dy marinarë dhe një oficer i ri, i cili zbriti dhe na përshëndeti. Ai i përkiste "sigurimit" dhe ishte dërguar enakas për t'u siguruar që ne, nuk do të merrnim me vete Abaz Kupin. U dhashë lamtumirën Shaqirit dhe Halitit, ndërsa Kalaverit besnik i dorëzova kalin me hejbet e shalës si dhe një grusht flori. Ky cub thatim dhe i rreshkur më puthi faqet, duart dhe shpërtheu në lot si një fëmi. Hipa në lundrën e zbarkimit me Haberdajnin dhe dy rusë, ndërsa shqiptarët na shtynin me thirrjet "Tungjatjeta". Pas disa pak minutash ndodheshim pranë një benzinate të tipit MAS që drejtohej nga një ekuipazh italian. Ivani më ndihmoi të ngjitesha në kuvenrtë dhe u ula i dëshpëruar mbi një grumbull litarësh. Anija nuk ishte e rehatshme dhe nuk kishte asgjë të veçantë. Ajo ngjante me avionin, nga i cili ishim hedhur tetë muaj mëparë. Marinarët u dhanë sërish rremave në drejtim të bregdetit dhe pas pak, u kthyen me Maklinin, |Dejvisin dhe rusët e tyrë. Kur kishim hypur të gjithë, lundra e zbarkimit u ngjit me vinç në anën e anijes. Më pas motorët u ndezën dhe anija shkau qetësisht nëpër det. Pasi u larguam nga Kepi i Rodonit, kapedani dha urdhër që të ecej me shpejtësinë më të madhe. Ne shkonim plumb përpara, të mbuluar nga një re stërkalash. Duke vështurar në errësirën që venitej, munda të shquaj bregun e ulët shqiptar dhe malet e zeza të Malit të Zi që binin poshtë në det.
(Sipas kujtimeve të misionarit britanik në Shqipëri, Xhuljan Emeri)