Studiuesi Arben Kondi është 44 vjeç dhe origjina e tij çame e ka motivuar të shkruaj për trevën shqiptare, Çamërinë, që historia e la jashtë kufijve të Shqipërisë mëmë. “Gjithnjë më ka dhembur shpirti për Çamërinë dhe ndaj në vitin 1991, edhe pse isha emigrant në Greqi, hulumtova rreth kulturës, traditës dhe historisë së lavdishme të kësaj treve”.

I ka bërë përshtypje fakti që banorët e trevës çame ruajnë me fanatizëm zakonet e tyre. Të gjitha faktet që mblodhi në udhëtimin e tij në këtë krahinë i hodhi në librin e tij “Rikthim në Çamëri”. Ky libër është pritur mirë nga kritika, por nuk ka ndodhur e njëjta gjë me studiuesit nacionalist grekë, të cilët e kanë kontestuar dhe madje e kanë cilësuar atë si një libër me tendenca nacionaliste që në asnjë mënyrë nuk duhet të qarkullojë në Çamëri. Studiuesi nuk ka harruar të shkruajë edhe për Kosovën, luftën atje në vitin 1999 dhe të tjera probleme që lidhen me çështjen kombëtare. Kondi ka punuar gjithnjë për t´i dhënë publikut një mori librash me temë historike, që kanë pasur jehonë në Shqipëri dhe trevat etnike, Kosovë, Maqedoni dhe Çamëri. Për të mësuar më shumë rreth peripecive të studiuesit në krijimtarinë e tij lexoni në vijim intervistën interesante të Arben Kondit.

Si ju lindi ideja për të shkruar për krahinën e njohur të Çamërisë?
Në fillim dua të falenderoj për angazhimin serioz të gazetës tuaj ndaj çështjes çame si dhe për vëmendjen që më kushtuat mua personalisht. Për sa i takon pyetjes që më bëtë, kjo lidhet ngushtë me origjinën time. Unë jam çam. Prindërit e mi, veçanërisht babai, më kishin folur shumë për këtë krahinë me histori të lavdishme, plagë që rrjedh gjak edhe sot e kësaj dite, prej trupit të kombit tonë. Që në rininë time, Çamëria mitike ka rënduar në shpirtin tim me peshëm e një guri të madh. Në fshatin e origjinës sime, Shalës dhe Markat, ende sot jetohet me frymën tipike çame. Shtëpi të pastra e të mbajtura me nikoqirllëk, të dritësuara bukur jo vetëm nga bardhësia e gëlqeres, por edhe e dëborës. Ky ambient, kjo Çamëri e gjallë, më ka ngacmuar që të hedh vështrimin përtej maleve të Mëllezit dhe Saraqinit (kufirit tonë shtetëror), për të parë e njohur të gjithë Çamërinë e përtejme, që zë fill me fshahtin Koskë, vendlindja e famshme e Muharrem Rushitit, Isa Boletinit të Çamërisë. Koska është shumë pranë qytetit të Filatit, që vazhdon më poshtë me Gumenicën, Margëlliçin, Paramithinë, Pargën, Filipiadhën e deri në Pervezë, fare pranë qytetit të Artës, ish-kryeqendra e princit të shquar shqiptar Gjin Bue Shpata. Në pamundësi për të përmendur qindra e qindra fshatra çamë, që një pjesë e mirë të tyre kanë mbetur gërmadhë. Ishte pikërisht periudha biblike e eksodeve të shqiptarëve në vitet ´90-´91 që më shtyu dhe më dha mundësinë për ta realizuar ëndrrën e njohjes, prekjes direkte të çamërisë sonë.

E njihni historinë dhe gjeografinë e zonës prej nga keni origjinën?
Natyrisht, Çamëria është një ndër trevat më luftarake të Shqipërisë së Jugut. Atë mund ta krahasosh fare mirë me Drenicën e Kosovës. Në aspektin gjeografik, bën pjesë në bregdetin jugperëndimor të Epirit të famshëm. Siç është e njohur nga tregimet e dijetarëve të vjetër helenë (Heredoti, Tuqiditi, Straboni etj.), Epiri ishte një trevë, që, sipas tyre, banohej nga fiset barbare të Thesprotëve (çamëve të sotëm), Kaonëve (lebërit, himariotët, gjirokastritët) si dhe Mollosëve, të cilët banonin në zonën e Përmetit, Kolonjës, pas Malit të Gramozit, Konicës, Janinës deri në qytetin skajor të Artës së sotme. Gjithashtu, në Epir jetonin edhe disa fise të tjerë më të vegjël dhe të parëndësishëm.

Përse nga dijetarët e vjetër helenë këto fise quheshin barbarë?
Siç mësohet prej tyre, pastaj edhe prej dijetarëve të tjerë romakë, bizantinë, venedikas, osmanë etj., këto fise nuk kanë pasur si gjuhë të tyre greqishten e vjetër, por një gjuhë tjetër, e cila nuk kuptohej prej helenëve. Kjo gjuhë nuk është gjë tjetër veçse gjuha iliro-epirote, ose më saktë shqipja e sotme. Për të vërtetuar këtë, tipike është thesprotishtja e vjetër (çamërishtja), që edhe sot e kësaj dite flitet jo vetëm nga çamët myslimanë, që u përzunë me genocid nga famëkeqi Napolon Zerva, i cili mbështetej dhe financohej prej Athinës, por edhe prej çamëve të krishterë (ortodoksë), që sot mbizotërojnë në mbi 70 për qind mbarë Çamërinë.

Ju emigruat drejt Greqisë në vitin 1991, si edhe shumë shqiptarë të tjerë. Çfarë ndjetë kur patë Janinën dhe trevat e tjera të Epirit?
Ishte vërtet emocionuese, e paharrueshme. Dua të theksoj se problemi i trojeve jugore etnike shqiptare nuk mund të ngushtohet kurrsesi vetëm me Çamërinë. Në atë që quhet Shqipëri etnike për jugun, në radhë të parë përfshihet mbarë Epiri, ku në të bën pjesë edhe krahina e Çamërisë. Në stacionin e autobusit të Janinës, kur prisja të merrja autobusin e Athinës, më ndodhi një e papritur e këndshme. Pranë tavolinës ku po pija një kafe, më përshëndeti një i moshuar, që duhet të ishte rreth të shtatëdhjetave. Ai e kuptoi që isha shqiptar dhe më pyeti: “Shqiptar i Shqipërisë je ti more bir”. E pohovë këtë i befasuar. “Pike shumë duhan! Ai bën dëm more djalë”, vazhdoi i moshuari në shqip. Përfitova nga rasti ta pyes se nga ishte. “Janinjot”, më tha po me shqipe të pastër. Pas kësaj desha t´i afrohesha të bisedoja më nga afër, por, çuditërisht, ai u ngrit, mori shkopin e tij dhe në kalim e sipër dorën e tij e mbështeti mbi dorën time. Pastaj u largua. Ky çast krijoi emocion tek unë dhe më bëri të kthehesha në të kaluarën historike, sepse siç thotë rilindasi ynë i madh, Sami Frashëri: “Në shekujt XVIII-XIX, mbarë Epiri, mbizotërohej prej elementit autokton shqiptar. Konkretisht në këtë periudhë, Epiri kishte një popullsi prej 550-600 mijë banorë, ku mbi 80 për qind e tij banohej prej shqiptarëve. Grekët, vllehët e të tjerë, kanë qenë vazhdimisht në minorancë.

Pse vendosët që të merreshit edhe me hulumtime historike?
Për disa muaj, kam jetuar dhe punuar nga Preveza, Arta e deri në Filat. Duke pasur mundësinë e të punuarit dhe të jetuarit në këtë trevë shqiptare mund të njoh edhe realitetin etnik të kësaj zone. Pikërisht në Prevezë, që është qyteti më jugor i Çamërisë, njoha dy njerëz të thjeshtë, që ishin fqinjë me njëri-tjetrin. Njëri shqiptar dhe tjetri grek. I pari, quhej Jorgo dhe i dyti, Niko. Ndërsa ishim duke pirë kafe në shtëpinë e Nikos, një kanal televiziv grek transmetonte një emision mbi Epirin. Natyrisht emisioni e paraqiste Epirin si një zonë greke. Në fund të tij Niko thotë: “Habitem se si edhe sot e kësaj dite në Prevezë thuajse 50 për qind e popullsisë flet shqip. Kur sipas këtij emisioni interesant del se ne grekët këtu jemi autoktonë”. Aty për aty ndërhyn Jorgo: “Po, mirë ore Niko, po ne ç´jemi? Po u ç´jam? Nuk qenkam autokton? Babai, gjyshi, stërgjyshi, e më tej a nuk kanë lindur dhe banuar këtu…?”. Ky detaj ishte tepër domethënës për mua. M´u bë qejfi se vetëdija kombëtare e krishterë nuk është shuar. Raste të tilla kam hasur shpesh. Më ka bërë përshtypje edhe një tjerër rast në fshatin Kanal, poshtë Pargës. Tek pija një gotë birrë, pas pune, shërbimin ma bëri një djalë rreth të pesëmbëdhjetave. Ai e fliste shqipen thuajse si unë. Këto dy raste, dhe shumë të tjerë si këta, në Gumenicë, Filat, Paramithi, Margëlliç u bënë të zakonshëm. Këto fakte më shtynë që të mbaja shënime të rregullta për gjithçka dhe të hidhja bazat për librin “Rikthim në Çamëri”. E veçanta e këtyre fakteve është se hedh poshtë ato që ka shprehur dhe shpreh ende propaganda greke, e cila pretendon se çështja e Çamërisë dhe Epirit i përket historisë dhe konsiderohet me pa të drejtë si e mbyllur. Në të vërtetë e mbyllur është vetë politika greke ndaj popullatës dominuese ortodokse (çame), së cilës nuk i njihet as e drejta e gjuhës, e arsimimit, shtypit, radiove dhe televizioneve në gjuhën shqipe. Kjo politikë shoviniste bie ndesh katërcipërisht me orientimet e Evropës për sa i takon minoriteteve. Ndërkohe që minoritetit grek në Shqipëri i janë dhënë këto të drejta.

Librin tuaj e titulluat “Rikthim në Çamëri”, përse?
Sigurisht, këtu ka një simbolikë, sepse çamët myslimanë të përzënë prej bandave të Zervës, kanë të drejtën e patjetërsueshme për t´u rikthyer në atdheun e tyre. Aq më tepër që kjo e drejtë përputhet simetrikisht me politikën aktuale të Evropës. Shkurt dua të sjell ndërmend rastin e kosovarëve, të cilët, siç dihet, u rikthyen në trojet e tyre me përkrahjen e Perëndimit. I natyrshëm është edhe rikthimi i serbëve në shtëpitë e tyre në Kosovë. Atëherë, në këtë këndvështrim, përse nuk kanë të drejtë të kthehen çamët në vatrat e tyre? Ne e dimë që realizimi i kësaj nuk është i lehtë për vetë pozitën inferiore të shtetit tonë në marrëdhëniet si me shtetin fqinjë Greqinë, e po ashtu edhe për arsyen tjetër se çështja çame nuk është ngritur siç duhet nëpër kancelaritë e rëndësishme të Evropës. Duhet pranuar se ka sensibilizim të dobët në këtë drejtim dhe si rrjedhojë e kësaj problemi çam do të vonojë disi, por do të zgjidhet një ditë, pasi Evropa ende i ka borxhe të vjetra kombit tonë.

Si është pritur libri mbi Çamërinë?
Në të vërtetë, është pritur shumë mirë. Për këtë flet edhe ribotimi për herë të katërt i tij. Kënaqësia ime këtu është se ky libër është pritur po me kaq interes edhe në hapësirën etnike shqiptare si në Kosovë, Maqedoni, Mal të Zi dhe në zonën e Çamërisë. Reaksion ndaj librit ka pasur edhe nga studiues të veçantë grekë, të cilët e kanë sulmuar me pa të drejtë. Nëse atyre ju djeg realiteti dominues etnik shqiptar në Çamërinë e sotme, ky është tjetër problem. Dua të përmend edhe diçka tjetër. Përpara disa muajsh, në televizionin maqedonas (emisioni në gjuhën shqipe), është folur për këtë libër. Të nesërmen, përfaqësuesi diplomatik i Athinës në Shkup, ka protestuar ashpërsisht pranë drejtorit të Përgjithshëm të Televizionit maqedonas. Kuptohet, reagimi i tij nuk ishte veçse propagandistik, pasi është realitet që Çamëria e sotme mbizotërohet në mbi shtatëdhjetë për qind të saj prej elementit ortodoks autokton çam.

Të qëndrojmë pak te libri i Epirit?
Përse jo. Veçse folëm pak rreth këtij problemi. Thelbësore është se historikisht, Epiri është njohur si një trevë thjesht shqiptare, ose më saktë si Shqipëria e Jugut. Këtë pozicion ka pasur kjo trevë edhe gjatë periudhës së Ali Pashë Tepelenës. Si edhe Çamërisë, Epirit e keqja i erdhi fill pas krijimit të shtetit të pavarur grek (1821-1831). Çamëria në vitin 1944-1945, pësoi genocid tipik millosheviçian, Epiri pësoi një genocid më të moderuar. Për të mbështetur këtë do të mjaftonte të përmendnim përzënien e 35 mijë shqiptarëve epirotë (1923-1926) prej rrethinave të Kosturit dhe të Follorinës. Kjo popullsi edhe sot e kësaj dite vazhdon të jetojë në Turqi dhe në Shqipëri.

A mund ta aktualizoni bisedën tonë duke qëndruar te problemi i Himarës?
Nuk dëshiroj të futem në politikë. Por, kur është fjala për çështjen kombëtare, mund ta shpreh mendimin tim. As më shumë e as më pak, Himarën e shoh thjesht siç e ka gjykuar shkrimtari ynë i madh Petro Marko. Dihet që këndvështrimi i tij për Himarën është i mbështetur thellësisht si në histori ashtu edhe në aktualitet. Pra, kjo zonë është thjesht shqiptare. Por, për fat të keq, shteti shqiptar nuk i ka kushtuar asnjëherë vëmendjen e duhur. Për sa i takon incidenteve të fundit atje, që tërhoqën vëmendjen e Evropës, dua të them se nuk ishin gjë tjetër veçse një inskenim tepër djallëzor i politikës shovene të Athinës. Kam përshtypjen se politika greke nëpërmjet krijimit të dosjes “Himara”, kërkon të hedh një hap të ri drejt politikës së vjetër për helenizimin e Shqipërisë. “Megaloidea” e njohur prej shekujve të shkuar, me sa duket, mbetet aktuale në qarqe të caktuara shoviniste greke, paçka se për të ecur drejt Evropës së Bashkuar duhet të hiqet dorë prej këtyre strategjirave të vjetra e të rrezikshme. Me Himarën, grekët duan të përsërisin Sulin që, fatkeqsisht, prej nesh ende shihet mes romantizmit të Bajronit. Pavarësisht, se Suli është një krahinë thjesht shqiptare, ku edhe sot e kësaj dite flitet shqip, të mos harrojmë se realisht kjo krahinë ka bërë historinë e Greqisë moderne. Nëse do të ndjekim logjikën e sëmurë greke, atëherë Himara duhet parë me kujdes që të mos lejohet të ndodhë, me të ajo që ndodhi fatkeqsisht me Sulin shqiptar.

Një pjesë e mirë e krijimtarisë suaj i kushtohet Kosovës. Ç´mund të thoni për këtë?
Vërtet, disa prej librave të mi si; “Krimi i fundshekullit”, “Barbarët”, “Shqipëria Etnike”, janë fokusuar në problemet më të fundit të Kosovës. Kam kënaqësinë që këto libra janë mirëpritur, madje dhe ribotuar disa herë. Këtu doja të veçoja romanin “Barbarët”, që luftën e Kosovës e sheh në këndvështrimin amerikan. Figurat qëndrore në libër janë ish-zëdhënësi i Departamentit të Shtetit amerikan, Xhejms Rubin, si dhe e shoqja e tij, gazetarja e mirënjohur amerikane, Kristiane Amanpur. Ndjekja e linjës së tyre familjare, gjatë tre muajve të bombardimeve të NATO-s, afron natyrshëm edhe vetë ëndrrën e popullit kosovar për liri dhe pavarësi. Idea e librit më lindi pasi u njoha shumë nga afër me kujtimet e Xhejms Rubinit, mbi konfliktin e Kosovës. Është vërtet interesant rasti i tij. Gjatë bombardimeve të NATO-s, Rubin gjendej mes dy problemeve delikate. E para, detyra. E dyta, qenia në momentin e fillimit të bombardimeve të Kristianesë në Beograd. Ajo ndiqej prej policisë sekrete serbe dhe falë shkathtësisë së saj mundi të shpëtonte, duke u larguar për në Kroaci. Finalja e librit është tepër optimiste, pasi çifti Rubin, pas disa muajsh, ritakohet në Prishtinë. Mendoj se çështja e Kosovës, edhe pse në dukje ecën ngadalë, nuk do të ketë kurrsesi kthim prapa. Pra, në mënyrë absolute, Serbia nuk mund të rikthehet më si pushtuese në Kosovë. Ndryshe përse e bëri luftën Amerika dhe Evropa?! Jam tepër optimist për të ardhmen e këtij trualli shqiptar. E nesërmja do të jetë patjetër pavarësia. Për sa i takon minoritetit serb atje, kam bindjen se bashkëjetesa me autoktonët (shqiptarët e Kosovës), shumë shpejt do të jetë normale. Këtë e afirmon edhe realiteti i ynë. Kujtojmë se si minoritarët grekë, apo dhe të tjerë, në Shqipëri, nuk kanë pasur kurrë probleme, qoftë edhe elementare me ne. Populli ynë është një popull tolerant, miqësor me një profil krejtësisht perëndimor.

Ju thatë se do të emigroni përsëri, për ç´arsye?
Gjatë bisedës thashë se nuk më pëlqen të merrem me politikë. Prandaj do të dëshiroja që përgjigjen e pyetjes tuaj ta jap nëpërmjet një poezie, të cilën e kam shumë përzemër. Ajo është shkëputur nga vëllimi i dytë “Takim dashurie”. Vjersha titullohet “Dhembje e dyfishtë” dhe aty thuhet: Sërish emigroj Atdhe/Të gjeta me dhembje/Me dhembje po të le….

Kush është Arben Kondi

U lind më 19 qershor të vitit 1959, në Tiranë. Me origjinë është nga Çamëria, nga fshati Shalës e Markat i Sarandës. Shkollën tetëvjeçare e ka kryer në Tiranë. Të mesmen në gjimnazin “Sami Frashëri”. Në fillim të viteve tetëdhjetë, ka studiuar në Unversitetin e Elbasanit në Faktetin Histori-Filologji, në degën gjuhë dhe letërsi. Në vitin 1985 ka punuar si gazetar në Radio Tirana dhe ka përgatitur emisionin “Radiorevista letraro-artistike”. Më pas, për arsye biografike, e kanë larguar nga kjo punë dhe shërbeu si mësues në malësinë e Tiranës. Ka botuar disa libra si; antologjinë “Këngët e para” më 1979. Në vitin 1992 përktheu dramën e shkrimtarit italian Luixhi Skarpeli “Fluturimi i kobshëm”, mbi motivet e legjendës shqiptare “Kostandini dhe Doruntina”. Vëllimi me poezi “Takim dashurie” botohet më 1993. Ditarin “Krimi i fundshekullit” mbi luftën në Kosovë e botoi më 1999. Në vitin 2000 doli libri “Rikthim në Çamëri”. Një vit më pas “Epiri në një këndvështrim të ri”, “Përtej dashurisë” më 2002. Romani “Barbarët” u botua më 2003. Para pak kohësh shkroi esenë udhëpërshkruese “Shqipëria etnike”. Pjesa dërrmuese e krijimtarisë së tij është ribotuar disa herë. Kryesisht botimet për historinë dhe bashkohësinë e Çamërisë janë pritur ashpër nga studiues grekë.