Profesori i rreptë i gjimnazit shtetnuer në Shkodër, Mirash Ivanaj, nuk e kishte menduar kurrë se jeta e tij do të mbyllej në burg në Tiranë. Që nga viti 1953, kur ai vdiq në një nga burgjet e Tiranës, e deri sot, kanë kaluar plot 50 vjet.

Akadmeikët dhe studiuesit që e patën idhull intelektualin e viteve ’30 kanë kujtuar dje gjithçka rreth ministrit më të suksesshëm të Arsimit në Shqipëri, qeveritarit të reformave të suksesshme, këshill-tarit të rreptë të mbretit Zog, Mirash Ivanaj, i cili është dekoruar dje me titullin “Mjeshtër i Madh” nga Presidenti i Republikës, Alfred Moisiu.

Krahas kujtimeve rreth këtij personaliteti janë renditur edhe arritjet e juristit të shkëlqyer, vëllait të Mirashit, Martin Ivanaj. Miqtë e kohës së tyre i njihnin vëllezërit Ivanaj, si dy vëllezër binjakë, të cilët bashkoheshin pafundësisht në të gjithë idealet dhe dëshirat e tyre. Në Konferencën Kulturore dhe shkencore, që u zhvillua dje në Muzeun Historik Kombëtar, me titull “Martiri Mirash Ivanaj, figurë madhore e kombit dhe kulturës shqiptare”, kujtimet rreth veprimtarisë së vëllezërve intelektualë, kanë risjellë edhe një herë atmosferën e qeverisjes shqiptare të kohës së mbretit Zog. Në konferencën ku merrnin pjesë shumë studiues, akademikë dhe përfaqësues të fondacionit “Ivanaj” u vlerësua roli që ka luajtur ish-ministri i Arsimit në qeverinë e Zogut, Mirash Ivanaj, ndaj dhjetëra brezave të intelektualëve, si dhe veprimtaria e vyer e juristit Martin Ivanaj.

Një ekspozitë e vëllezërve Ivanaj
Po në këtë vorbull, pak hapa përtej sallës ku janë kujtuar shumë momente nga rruga e suksesshme të vëllezërve Ivanaj, është hapur një ekspozitë me rreth 120 dorëshkrime dhe 25 fotografi. Në dokumentet e ekspozuara jepej panorama e gjithë veprimtarisë kombëtare të dy personaliteteve të arsimit dhe jurisprudencës shqiptare. Letra drejtuar mbretit Zog, krijimtari letrare, poezi dhe drama, materiale fotografike etj., shpalosnin një pjesë të veprimtarisë së tyre në këtë ekspozitë.

Në kujtimet rreth Ivanajve
Disa nga referuesit e konferencës së djeshme ishin studiuesit Uran Butka, dr.Shaban Sinani, prof, Iljaz Gogaj, prof.Jorgo Bulo, Nevila Nikaj etj. Sipas kumtesës së mbajtur nga dr.Shaban Sinani “Mirash Ivanaj mbetet një prej ministrave më të suksesshëm në gjithë historinë e arsimit shtetëror në Shqipëri. I paraprirë në të njëjtën rrugë prej Hilë Mosit, Mirash Ivanaj ideoi, administroi dhe udhëhoqi një prej reformave më thelbësore të sistemit arsimor në vend, reformën e shekullarizimit, laicizmit dhe funksionimit të këtij sistemi si shërbim shtetëror-kombëtar”.Sinani ka kujtuar shumë momente kur Ivanaj ka ditur të mbajë qëndrimin më të mençur politik. Në cilësitë e shtetarit shembullor, ai ka veçuar respektimin nga Ivanaj, të mendimit të pakicës. “Në mënyrën e tij të të drejtuarit, mendimi i pakicës ishte nocioni juridik dhe jo nocioni politik”, tha Sinani, ndërsa kujtoi edhe kthimin e tij në Shqipëri, kur Ivanaj nuk e pranoi propozimin për t’u bërë deputet. “Mua mund të më jepet një punë si pedagog a si punonjës biblioteke, por jo si përfaqësues në parlament. Atje mjafton të ngrihet ndonjë i ri e të më thotë: “’Ti u largove me zogistët’ dhe mua s’më mbetet veçse të vras veten”. Kjo ishte përgjigjja e profesorit të nderuar, që për pak vite pas kthimit të dëshpëruar në Shqipëri do t’u thoshte lamtumirë të gjithë ëndrrave të tij.

Kush ishin vëllezërit Ivanaj

Martin Ivanaj u lind në Podgoricë (Mal i Zi) në 1888-ën dhe vdiq në Stamboll në 1940-ën. Ai fitoi doktoraturën në Jurisprudencë në Universitetin e Romës në 1921-shin. Në fillimet e viteve 1930 ai ishte Ministër i Drejtësisë në Shqipëri. Ndërsa vallai i tij Mirash Ivanaj u lind gjithashtu në Podgoricë, në 1891-shin dhe vdiq në burg në Tiranë në 1953-shin. Ai fitoi grada në Letërsi dhe Jurisprudencë në Universitetin e Romës në 1921-shin dhe 1923-shin. Ai u bë Ministër i Arsimit gjatë qeverisjes së Mbretit Zog nga viti 1935 deri në 1937-ën. Nga 1937-a në 1939-ën Mirash Ivanaj ishte Kryetar i Këshillit të Shtetit i cili këshillonte Zogun. Ai u arratis bashkë me Zogun kur Musolini pushtoi Shqipërinë në 7 Prill të 1939-ës. Mirashi u kthye në Shqipëri në Tetor të vitit 1945 me shpresën se do të vazhdonte punën e tij në arsim si mësues, ku talentet e tij ishin dëshpërimisht të nevojshme pas luftës dhe pushtimeve.

Kanuni i Dukagjinit sipas Martin Ivanajt

Juristi Martin Ivanaj ka shkruar një studim analitik mjaft interesant mbi Kanunin e Lekë Dukagjinit. Kjo tezë është përmendur dje nga doktoreshë Nevila Nikaj.

Në vitin 1914 tek revista “Hylli i dritës”, të At Shtjefën Gjeçovit ai e boton këtë studim. Sipas këtyre shënimeve vetë Martini pohon se : “… Kanuni i Lekë Dukagjinit nuk është një ligj i shkruar, ekzistojnë përmbledhje. Ata janë zakone, me të cilat rregullohen edhe sot fiset e veriut. Teza e paraqitur prej meje, nuk është gjë tjetër veçse fryt i përvojave të mija. Kjo tentativë e këtij prifti (Lekë Dukagjini) nuk duhet marrë seriozisht, pasi këto zakone të paraqitura prej tij nuk janë ato që sot zbatohen ndër fiset shqiptare” thoshte Ivanaj.

Këngë për të fundmin…

Dikur do kalbet drur’i kryqit tim
E mbi varr gjithkah hithrat do vërshojnë
Si mburojë e lashtë, mbi këtë hidhërim
Gardh i’gjallë do më qëndrojnë

Kryqin e kalbur urthi do ta shtjellë
Mbi varr grëm e egjër do t’i kem përherë
Kurrë mes tyre s’do shoh të çelë
E njoma e kaltra manushaqe plot erë

Bari i vyshkur ngjyrë vdekje do jetë
E njerëzit nga gardhet do t’i dëbojë
Nëse hithra e njomë me t’egrën fletë
Helmin e jetës në heshtje do tregojë.

Poezi e shkruar nga Mirash Ivanaj në vitin 1908

Tre dorëheqjet e ministrit të Ahmet Zogut

Ai ishte shembulli më i mirë i një ministri, shembulli i një qeverisjeje të drejtë e të ndershme. Në karrierën e tij si ministër arsimi në qeverinë e Zogut ai ka kërkuar dorëheqjen nga kjo detyrë tre herë rresht. Kërkesa e parë për dorëheqje kishte të bënte me me gjuhën e arsimit dhe statusin e saj në shkollat e pakicave. Ai ngulte këmbë, se neni, që kishte të bënte me këtë gjë të mos amendohej, pavarësisht kërkesave që Këshilli i Ministrave i pati paraqitur si detyrime, të cilat rridhnin prej antarësisë së Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve, veçanërisht prej qëndrimeve të ndjeshme të Gjykatës ndërkombëtare të Hagës. Ndaj kësaj çështjeje, Ivanaj e argumentoi, si një zell të tepërt këtë hap në dëm të reformës së arsimit kombëtar. Dorëheqja e dytë e Ivanajt ndodhi në vitin 1937, kur Këshilli i Ministrave urdhëroi lirimin e zyrave të Këshillit të Shtetit, të cilin Ivanaj e kryesonte. Me anë të një letre drejtuar mbretit Zog, Ivanaj paraljmëronte, se urdhëri për lirimin e këtyre zyrave për arsye mikpritjeje, të të ftuarve të festës së 25-vjetorit të vetqeverimit nuk ka të bëjë me këtë nevojë. Ai është thjeshtë një dhunë e ushtruar nga një pushtet ndaj një pushteti tjetër. Ndërsa, dorëheqja e tretë e Ivanajt lidhet me shpalljen e fituesit të konkursit ndërkombëatr për shtatoiren e Gjergj Kastriotit. në 1937. Në këtë konkurs, ku mornë pjesë skulptorë nga shumë vende të Evropës, ishte vendosur që pjesmarrja tëmos ishte me emra të vërtetë për të përjashtuar kështu ndikimet mbi jurinë. Pas shumë debatesh fituese u shpall një shtatore e një skulptori kroat. Në jurinë që kryesohej nag Ivanaj, ky i fundit ishte nëj nga tre votuesit kundër skulptorit kroat. Por Mbreti Zog, në kushte presioni nga Roma deklaroi se vendimi i jurisë do të anullohej. Pikërisht kjo qe arsyeja që e çoi Ivanajn drejt dorëheqjes së tretë. Në nëj letër drejtuar mbretit Zog Ivanaj thtyoë se megjithëse kishte votuar kundër asaj pune që fitoi, ai mbronte zgjehdjen e shumicës dhe kërkonte prej mbretit mosndërhyrjen publike në vendimmarrjen e jurisë. Po në ëkët letër ai këshillon mbretin Zog mbi hapat që mund të hidhen për të bërë të mundur pranimin e kandidaturës italiane, por pa shkelur mbi autoritetin e jurisë. Hapi i aprë mund të ishte kundërshtimi i vendimit të jurisë nga komisioni i festimit të 25 vjetorit të vetqeverimit, që do të shmangte ndërhyrjet politike, mundëisia e dytë ishte që qeveria shqipatre të paguante fituesin me shumën e madhe të parave por mos kërkonte zbatimine shtatores. Zgjidhja e fudnit ishte dorëheqja., përmes së cilës ai tregoi më së miri qëndrimine tij ndaj politikave të mëdha e të vogla.