Ka kaluar një jetë të tërë para kameras. Në fokusin e mjetit xhirues, ai ka kujtime të paharruara. Artistë të mëdhenj që jetojnë dhe nuk jetojnë më, kanë kaluar në syrin e Ilia Terpinit. Tashmë, ai është në një moshë që mbi supe ka dekada të tëra të një jete plot vuajtje, por edhe me emocione të paharruara. Iu desh që në moshë të re të përballej me faktet tronditëse, që babai i tij kishte jetuar në Amerikë.

Këtë fakt mundohej që ta fshihte vetëm për një arsye të vetme, sepse njerëz të tillë nuk mund të pranoheshin kollaj nga sistemi komunist. Por gjithsesi, ai mundi të bëhej me plot bindje, një nga mjeshtërit e mëdhenj të kameras. Si bëheshin xhirimet në filmat e periudhës komuniste. Si u ndje kur i thanë se do të xhironte Enverin në një vizitë që bëri në Korçë. Çfarë raportesh ruan me artistë të mëdhenj të skenës shqiptare. Si e përjetoi incidentin me mbretin Leka i I-rë, kur po e shoqëronte në Sarandë. Si e kujton takimin me Sejfulla Malëshovën gjatë kohës kur ishte i internuar. Kush janë disa nga filmat që ka ndjerë më shumë emocione; të gjitha këto i tregon për gazetën “Panorama”, kameramani i mirënjohur Ilia Terpini.

Si i kujtoni vitet e fëmijërisë gjatë periudhës së pasçlirimit të vendit, duke marrë parasysh se babai juaj kishte jetuar në Amerikë për disa kohë?
Pas çlirimit të Shqipërisë, megjithëse babai ishte i lidhur me 1ëvizjen nacional-çlirimtare, aq sa ishte zgjedhur kryetar i parë i këshillit nacional të fshatit Hoçisht dhe nëna kryetare e gruas antifashiste, ai shpesh rezervohej për shumë gjëra dhe më thoshte se kjo nuk është demokraci. I kthyer nga Amerika si patriot, thoshte se atje e shajnë presidentin dhe po të dëgjonte një polic, ai i përgjigjej duke i thënë: “Shaje-shaje se e keni me kushtetutë”. Ai dinte dy gjuhë të huaja anglisht dhe greqisht, të cilat nuk donte të na i mësonte ne katër fëmijëve, se ata që kishin qenë në Amerikë në emigracion, shiheshin me sy tjetër. Xhaxhai im Krist Heills (Kristaq Ilia), i cili ushtronte profesionin e doktorit e mban pranë Fan Noli dhe ia dorëzoi vendin e Dhespotit atij, në kishën ku liturgjia dhe fryma kombëtare jepeshin në gjuhën shqipe. Ne lidheshim shpesh me letra. Kur pyesja në Ministrinë e Brendshme për të, shpesh më thonin: “Po ç’pyet, ai është me Fan Nolin- e më vonë më përgjigjeshin- ç’të duhet, ai është prift që vdiq në moshën 98 vjeçare i përmalluar për Shqipërinë”. Unë punoja në një institucion shumë të rëndësishëm, por nuk i thoja shokëve se babai ka qenë në Amerikë.

Gjatë jetës suaj keni takuar shumë njerëz nga Jugu dhe Veriu i vendit, natyrisht jeni mbushur me shumë emocione. Çfarë ju ka bërë më shumë përshtypje?
Për profesionin tim si mësues dhe pastaj si kino-operator kam patur fatin që ta shikoj shumë mirë Shqipërinë, të njihem me shumë njerëz, t’i xhiroj, t’i intervistoj. Por të paharrueshme në mendjen time dhe pse isha i vogël, kujtoj se shtabi i batalionit të Fuat Babanit, erdhi në shtëpinë tonë. Fuati së bashku me partizanët e tjerë, flinin tek ne. Ai ishte njeri me shumë kulturë, por fatkeqësisht u vra në një përpjekje me forcat pushtuese. Kurse të paharruar do të mbeten në kujtesën time vëllezërit Plaku: si Kalo Plaku, (drejtor i fermës së Sukthit) i cili u eleminua, Jorgo Plaku i vrarë në rrethana të paqarta në përpjekje me gjermanët. Panajot Plaku, ushtarak, strateg, vrarë në Jugosllavi. Koço Plaku, një nga inxhinierët më të mirë të naftës, të cilin e kam takuar shpesh kur kam qenë drejtor shkolle në Mallakastër, ishte kaq i zoti, sa hahej dhëmbë për dhëmbë me tre inxhinierë rusë. Në Kuçovë, Patos e Fier thoshin në atë kohë, se ku hedh kapelen Koço Plaku ka naftë. Por edhe ky u vra. Kjo familje ishte djepi i lëvizjes nacional-çlirimtare, por si duket nuk duhet të ishin kaq të zotët. Kur do të xhironim filmin “Rrugicat që kërkonin diellin”, shtabi i filmit, duke kërkuar vendet në Korçë, takoi një person, i cili punonte në komunale, ai si na tregoi disa vende që do të xhironim, na tha se edhe ai ishte artist, por amator. Shpesh në Estradën e Korçës kam vënë në lojë mjekët që i harruan pincën një pacienti në bark. Kur u sëmura më tha se i kishte vajtur sekretarit të parë, Mihail Ziçishtit dhe i ishte lutur për një rekomandim për të vëllanë, sepse ai e dinte çfarë u kisha bërë mjekëve në Korçë me skeçin, ndaj Mihail Ziçishti, që ishte Ministër i Shëndetësisë, më dha rekomandimin dhe erdha në Tiranë. Vëllai i tij më priti shumë mirë dhe tha se do të caktonte dy mjekë të udhëheqjes që të më operonin. I thashë faleminderit, por duke bërë operacionin bie zilja e udhëheqësit dhe më thonë se një shok i udhëheqjes është i sëmurë. Ata e lanë operacionin përgjysëm, se ata ishin të udhëheqjes, dhe mua ma vazhdonte infermierja. “More qënke i zgjuar -më tha ministri. Po kë do, -më tha, dhe nxorri një letër për Maksut Drasën-, shko ta takosh në Spitalin Ushtarak”. Shkova në spital, takova Maksut Drasën dhe i thashë të paraqitet Ali Dhoga, “me kë tallesh” -më tha, por kur pa pasaportën u çudit që unë e kisha Ali Dhoga. Më operoi shumë mirë, sikur të isha vëllai i tij nga Korça. Babai vinte shpesh në Tiranë, sidomos në periudhën e dimrit. Kur erdhi një vit, më shpuri me një shokun e tij pjesëtar të Bandës së Vatrës, në Tiranë. Ata kishin ardhur bashkë me bandën, duke bërë muhabet, më tregoi historinë kur shkonin në kurs për të mësuar instrumentin, dhe kur shkonin në dyqanin e veglave muzikore, për të blerë tela. Shitësja, një vajzë e bukur i kishte thënë: “Me këto buzë kaq të bukura t’i vazhdon violinën?!”. Unë u preka dhe e shava. Ajo më tha: “Mos u prek, unë kam një kurs që drejtoj për trompë, buzët e tua janë për atë instrument”. Më bindi dhe e vazhdova atë kurs. Më vonë u dashurova me atë vajzë dhe hyja e dilja në shtëpinë e saj, e cila e kishte dhe babain dhe nënën muzikantë.

Në Luftën e Parë Botërore, na mobilizuan ushtarë dhe kur niseshim për në Evropë, mua më mbajtën në bandën që përcillte ushtarët në luftë. Më vonë na nisën të gjithëve për Evropë. Në oqean mësuam se lufta kishte mbaruar. U ktheva menjëherë në qytetin ku kisha lënë të fejuarën. Kur pyes, gjithë familja kishte vdekur nga gripi spanjoll. U bashkova me bandën “Vatra” dhe erdhëm në Shqipëri. Në dimër, kur erdhi babai nga Hoçishti, mori me vete dhe dy shokët e tij dhe xhaxhain, Dhimitraqin, të cilët bënin orkestrën e fshatit. Një ditë shkuam nga liqeni dhe ata filluan t’u bien instrumentave dhe të këndonin. Nuk kaluan shumë minuta dhe u grumbulluan gjithë ata njerëz duke duartrokitur dhe duke thënë: “Nuk kemi parë orkestër as këtu në Tiranë, si juve”. E kam ndjerë veten shumë të emocionuar, momentin kur ne xhironim, me regjizorin Muharrem Fejzo, filmin “Gunat përmbi tela”. Mbarimi i luftës së Vlorës u kurorëzua me hyrjen e bandës “Vatra”. Gjithë bandën që kishim improvizuar, sipas fotografive të kohës, ata kishin një shirit ku shkruante “Banda Vatra”. Në këtë moment, kamera ime pushoi së xhiruari, sytë mu mbushën me lotë. Regjisori po më thoshte se ç’po bëja, pse nuk punonte aparati. U detyruam t’i kthejmë disa dubla. Kur shikoj dhe Muharremi ishte prekur shumë nga kjo skenë se babai i tij kishte qënë me babain tim, më 1920, së bashku me 200 vullnetarët e ardhur nga Amerika. Mu duk sikur atje ishte dhe babai, djalë i ri, simpatik, sikundër është në fotografi. Ata ishin një brez patriotësh, të cilët lanë interesat e tyre dhe erdhën kur i thirri atdheu. Fan Noli kur i ka përcjellë nga Amerika u ka thënë: “Shkoni për një Shqipëri të lirë e demokratike”. Ky ishte babai që më frymëzoi edhe mua. Kur filmi u pa nga komisioni, u bënë vërejtje për ta shkurtuar, ne nuk na thoshin se çfarë të metash ka. U thirr nga komisioni ku merrte pjesë Dritëro Agolli, Ismail Kadare dhe dy historianë. Ata folën fjalët më të mira, por megjithatë filmi u çensurua dhe më vonë morëm vesh pse, pasi dilte se Lufta e Vlorës ishte më e madhe se Lufta Nacionalçlirimtare. Me dokumentarin “Skrapar 72”, kam kujtimet më të mira me regjisorin e paharruar Endri Keko. Kemi ndenjur 1 muaj me një mikëpritje të jashtëzakonshme. Fillonte mezja në orën 6 të mëngjezit dhe mbaronte në 12 të natës. Prandaj dhe filmi doli shumë i mirë. Nuk kemi lënë asnjë fshat pa xhiruar. Atje kemi takuar dhe Petro Markon, i cili ishte një shkrimtar i madh dhe unë e kisha shumë mik. Skenarin e dokumentarit për Prespën, e kishte bërë djali i Prespës, Sterjo Spase dhe kur shkuam për xhirim erdhi dhe Sterjua. Sterjon, fshatarët e kishin si perëndi. Darkën e parë e hëngrëm në një familje me njerëzit e afërm të Sterios. Për të fjetur, u ndamë në dy shtëpi. Tek shtëpia ku ishim ne të filmit, ishim tre veta. Ishte ora dy e natës, i zoti i shtëpisë na tha se duhej të këshillohej me ne. “Mëngjesin do ta hani së bashku me Sterjon tek unë. Kam dy qingja. Një 7 kg dhe tjetri 14 kg, kë të ther për mëngjes?” Ju lutëm të mos therte asnjë. Të nesërmen kur u ngritëm pamë se ishte therur qingji i madh. Ky është populli ynë artdashës.

A keni pasur ngjarje emocionale mes artistëve?
Puna e filmit me çonte kudo dhe s’di kë të përmend më parë. Kur xhiroja me rastin e 20-vjetorit të Teatrit Kombëtar, kam hipur në skenën e Ezopit, “Dhelpra dhe rrushtë”. Artistit të madh, kolosit të skenës, Kadri Roshi, të cilit nuk i bënte përshtypje fare kamera anifeks, e cila bënte zhurmë gjatë xhirimit se ishte me film, ai interpretonte duke u dridhur në mënyrë të shkëlqyer. Më vonë u bëmë miq, sepse me të kisha shumë filma. Ai ështe artist me botë të madhe. Nuk mund të lë pa përmendur mbresat me artistin e madh Viktor Gjoka, i cili sapo kishte ardhur nga Bashkimi Sovjetik, bisedonte me mua për planet e së ardhmes. Interpretimi i Nikollaqit, në “Karnavalet e Korçës” mbetet në kujtesën e të gjithëve. Por mos harrojmë Sulejman Pitarkën, i cili kur xhirohej filmi “Ballë për Ballë”, gjatë pushimit rrinte shpesh me mua, ishte i thjeshtë bënte humor, por ama kur vinte momenti i interpretimit ishte i disiplinuar. Në një Festival Ndërkombëtar, kur është shfaqur filmi “Ballë për Ballë”, ekipi rus që asistonte në festival, pa momentin e interpretimit të Zeleznovit dhe thanë: “Ky është rus”. Nuk mundem të lë pa përmendur aktorin që nuk i vjen më as teatrit dhe as kinematografisë, Vangjush Furxhiun, mikun tim të ngushtë, i cili nuk rron më, por unë do të jem i qetë, sepse në ceremoninë e përmotshme munda t’i bëja një reportazh.

Jashtë kameras ndihesh më mirë me brezin e ri?
Po të jetë puna për të treguar aspekte, gjatë xhirimit të filmave, me përjashtim të Viktor Gjikës, Dhimitër Anagnostit, Kristaq Dhamos dhe Muharrem Fejzos, gjithë filmat e tjerë si “Kapedani”, “Dimri i fundit”, “Rrugicat që kërkonin diell”, “Troku i burgut”, “Të paftuarit”, “Ditari i partizanit” dhe shumë të tjerë i kam bërë me regjizorë të rinj. Natyrisht, për sa i përket jashtë kameras, ndihem më mirë me brezin e ri.

Jeta të ka dhënë mundësi të njohësh njerëz të politikës së djeshme dhe të sotme, përshtypjet tuaja?
Kur është bërë regjistrimi i parë i popullsisë, rastësia më bëri të njoh poetin, politikanin, njeriun e madh Sejfulla Malëshova. Rrethanat ishin jo të këndshme, sepse unë isha drejtor shkolle në Arranitas, Sejfullai ishte i internuar në Ballsh. Kisha lexuar poezitë e tij, kisha dëgjuar për konfliktin me Enver Hoxhën, por nuk e njihja. Kur shkuam në magazinën ku ai punonte, filluam të mbushnim formularët si emri, mbiemri, vendlindja, etj. Kur mbërritëm tek kollona gjuhët, ai u përgjigj- “14-të gjuhë të huaja, -prit mos e shkruaj, vëre 13-të gjuhë se e 14-ta nuk është gjuhë zyrtare, por unë e kam mësuar për kulturë”, ndërsa habiteshim, nuk mund të bënim më gjatë muhabet se ai ishte i internuar. Më caktuan të shoqëroj Enver Hoxhën në festën e Devollit. Ishte periudha kur ai thoshte se “…patatja është dhe bukë edhe gjellë.” Duke i folur në podium popullit të Devollit për pataten, Myftar Grabocka që ishte pranë tij (në atë kohë kryetar i Komitetit Ekzekutiv të Korçës), po e tërhiqte Enverin nga xhaketa. Pas mitingut, Enveri i thotë Myftarit: “Përse më tërhiqje nga xhaketa? Devolliti e ka mbjellë pataten dhe e përdor atë dem babadem”-i tha ai, dhe kështu qeshëm të gjithë. Rasti e solli që të shkoja në Afrikën e Jugut, pranë familjes mbretërore, kishim dëgjuar shumë gjëra gjatë regjimit të kaluar. Prandaj ishte me shumë interes ky takim. Përshtypjen e parë për Nënën Mbretëreshë, ishte një grua zonjë, shumë me kulturë dhe kishte dashuri për Shqipërinë. Megjithëse kishin vuajtur shumë që nga dita e ikjes nga Shqipëria, duke shkuar në shumë vende si Greqi, Egjipt, etj. Ajo fliste me shumë konsideratë për të shoqin, Mbretin Zog. Një ditë më bëri përshtypje kur ishim duke ngrënë bukë në verandë, Nëna Mbretëreshë del nga vila me një flamur të madh shqiptar dhe thotë: “Këtë e kam qëndisur vetë”. Kurse Leka i I–rë, duke na ftuar për të ngrënë bukë nuk lejoi të na shërbenin punonjëset e shtëpisë, por tha: -“Miqve nga Shqipëria, pijet do t’ia shërbej vetë”. Kishte krijuar një ambjent me mish të pjekur si në Shqipëri. Gjatë turneut që bëri Leka Zogu në gjithë Shqipërinë, në vitin 1997, u prit shumë mirë nga i gjithë populli. Patëm pak probleme në Delvinë, ku banditët të hipur në autoblinda na qëlluan me mitraloz, pasi kërkonin mbi 20000$ që ne të hynim në Sarandë. Mbreti jo vetëm që nuk i dha, por u tregua shumë trim. Gazetat shkruajtën se Mbreti u fut nën makinë, por kjo s’ishte e vërtetë. Kur vajtëm në Kolonjë, të rinjtë e qytetit e pyetën se ç’mendim kishte për Fan Nolin. Leka ju përgjigj: “Kur kam vajtur në Boston, gjëja e parë që kam bërë shkova dhe vendosa një tufë me lule në varrin e Fan Nolit”. Një natë kemi fjetur në Libohovë, fshati i Avni Rustemit. Gjatë gjithë natës dëgjuam të shtëna armësh, pushke e mitralozi, por Mbreti nuk lëvizi nga vendi.

Ju keni punuar si mësues dhe artist, kush është fabula e jetës suaj?
Megjithëse vazhdoja Fakultetin për Biologji, dëshira ime e madhe ishte kinematografia dhe në mënyrë të veçantë, puna e operatorit. Në ambjentin familjar ku u rrita, merita më e madhe ishte e babait, që më ngjalli në shpirt punën e artistit, me kontaktet, gjatë 4 viteve të shkollës së mesme, me dy artiste, piktorë të mëdhenj korçarë, Vangjus Tushi dhe Vangjush Mihon, të cilët më dhanë bazat e ardhshme për tu bërë operator. Munda të plotësoj hobin tim. Kam xhiruar në Francë, Belgjikë, Zvicër, Itali, Turqi, Greqi, Hollandë, Afrikën e Jugut, peng më ka mbetur dhe dëshira ime është, për të bërë një film dokumentar për fshatin tim, Hoçisht (Devoll) dhe ëndërra për të xhiruar Moskën dhe Shën Petërburgun. Po përgatis për të bërë një film dokumentar, për krahinën e bukur dhe me tradita të Shëngjergjit, më vonë për fshatin e tre kryeministrave Kaninën dhe ëndrrën e paharrueshme “Serenatën Korçare” dhe Banda “Vatra”.

Nëse dikush do të bënte një dokumentar për ju, si do të reagonit ose si do ta prisnit?
Do t’i thosha prit dhe disa vite sa të mbaroj ato projekte që më kanë ngelur pa bërë.

Në të gjithë punimet tuaja kinematografike, kush ka qënë puna juaj më e mirë, më e lodhëshme dhe kush të ka dhënë kënaqësi?
Filmat janë si fëmijët, nuk di si t’i diferencosh. Megjithatë, ka fëmijë të mbarë dhe të prapë. Kam kujtime të paharrueshme nga xhirimi i “Kapedanit” “Ballë për ballë”, “Mësonjtorja”, kënaqësi më ka dhënë edhe filmi “Dimri i Fundit”.