Autori i Lajmit: Sherif Delvina
Kohë më parë, Qendra e Studimeve Ndërkombëtare shqiptare botoi librin “Epiri” të Nikolas Hamondit, studiues dhe arkeolog anglez. Më parë duhet bërë e ditur lexuesve shqiptarë se Nikolas Hammondi në disa librat të tij përpiqet të zhvillojë propagandë megalideistë. Vlen të përmendet këtu vepra e tij voluminoze “Epirus”, prej 840 faqesh, botim i Oxfordit “ “Clarendon press”.
Nikolas Hammond na paraqet hartën nr 2 me titull ‘Etnografia e Epirit” në të cilën me shenja katrore ka shënuar Himarën, Qeparonë, Piqerasin, Lukovën, Shën Vasilin, Nivicën, etj, si fshatra greqisht-folëse. Në fq 27, për hartën nr 2, ai pohon, “Unë kam treguar fshatrat më të shumta greqisht-folëse në Epirin Shqiptar, dhe disa fshatra shqip-folëse të Epirit Grek. Harta është bazuar në vëzhgimin studimor të kryer nga Klarku dhe unë, gjatë udhëtimeve tona, të kryera mes viteve 1922-39. Qysh atëherë pozicionet e tyre kanë ndryshuar, këto fshatra, u prekën nga lufta italo-greke, nga lufta civile, dhe nga një shkallë e konsiderueshme përndjekjesh që shkaktoi që disa greqisht-folës të lënë kufirin greko shqiptar. Po të hedhësh një vështrim të shpejtë në hartë, shikon që shtrirja e shqipfolësve ka ndjekur rrugë që duken qartazi dhe ka lënë pak ishuj greqisht-folës në rrjedhën e saj. Një pjesë e shqiptarëve mbushi Dangëllinë dhe Kolonjën (shqiptohet Kolonja, ndoshta një fjalë me prejardhje sllave, e datuar që nga koha kur ky vend ishte i zënë vetëm nga vllehët). Pjesa tjetër ka kaluar luginën e Drinit (Drinosë - sh. d) dhe ndaloi midis kepave të lartë të Paleo-Pogonit dhe vargmaleve të Platovunit, duke ndjekur drejtimin e bregdetit; ajo la një grup greqisht-folës rreth Himarës por mbërriti në Kurvelesh, pastaj në ultësirën e Delvinës dhe Konispolit. Kjo valë u shtri më tej duke zbritur në bregdet, në zonën e ultësirës së Kallamasë, Çamërisë, pjesëve të përmbytura të fushës së Akeronit, të njohura si Fanari dhe pak fshatra më tej si Luca dhe Nasari. Nuk është për të dyshuar, për disa tërheqje dhe ardhje gjatë shekujve, por mund të arrijmë në përfundim se elementi greqisht-folës është mbajtur i fortë në brendësi të vendit, qendër e të cilës ishte Janina, dhe ka mundësi të ketë rifituar disa vende të Epirit Jugperëndimor deri në Prevezë, që për njëfarë kohe banoheshin nga shqip-folës. Malaria ka luajtur një rol në të gjithë këtë, sepse gjer tani vonë, kjo sëmundje ka pasur një efekt dobësues në fshatarët shqip-folës. Qytetet-treg të Filatit dhe Paramithisë banoheshin kryesisht nga shqiptarë gjer para vitit 1939, por gjuha greke filloi të futej përsëri tek ta.”
Autori na jep shpjegime të mëtejshme për ç’ka tha më parë, duke shpjeguar tekstualisht kështu: “Shqiptarët vetë u përhapën në Epir në shekullin XV, dhe më pas ata dëbuan një pjesë të popullit me origjinë sllave të cilët në atë kohë ishin të vendosur në pjesën më të madhe të vendit. Këta sllavë, të cilët patën arritur në shek. VI dhe më pas, ka të ngjarë që të kenë folur greqisht në kohën e invazionit shqiptar, por toponimet (emrat e vendeve) sllave vazhduan të përdoren gjer në kohën e Metaksasë, por nuk përdoren në ato vende ku qenë zëvendësuar me emra në gjuhën shqip. Sistemi i toponimeve dëshmon për rezistencën e suksesshme të sllavëve. Kantoni i Janinës kishte 334 emra vendesh në gjuhën sllave, ndërsa Arta vetëm 44 të tilla dhe Preveza vetëm 34 (bazuar tek Vasmeri).
Hamondit i përgjigjet Alain Ducellier në artikullin me titull “Migrimi shqiptar i shek. XIV dhe “autoktonia relative” e shqiptarëve të Epirit. Rasti i Gjirokastrës” shkruar nga Konstantinos Giaokumis, marrë nga vëllimi 27, 2003 në “Bizantine and Modern Greek Studies”: “Kur kemi të bëjmë me temën tonë nga pikpamja historike, lidhur me këtë dallohet vepra më e fundit e Ducellier në kongresin e paradokohshëm të mbajtur në Qendrën e Studimeve Bizantine nga Fondacioni Kombëtar i Kembrixhit, Athinë. Studiuesi i shquar frëng, duke trajtuar burime që i referohen ilirëve ose shqiptarëve, konstaton se ka të dhëna të besueshme historike, se këta të fundit (shqiptarët - Sh.D) janë me prejardhje ilire, rrjedhimisht duhet të konsiderohen si banorë vendas dhe autoktonë të Epirit. Botimi i paradokohshëm i akteve të kongresit të sipërpërmendur bëri të mundur që ky kontribut i rëndësishëm të vihet në dispozicion të qarqeve shkencore; prandaj nuk ka nevojë të flasim më tutje për pikpamjet e këtij autori. Autori i këtij artikulli na lë këtë shënim “Alain Ducellier (1998) ku përmendet pjesa më e madhe e literaturës së lidhje me këtë temë.”
Në fq. 28, Nikolas Hammondi, duke i hyrë diskutimit se nga vjen fjala Çamëri, vë në dukje se “Origjina e kësaj fjale është diskutuar në vitin 1934 në gazetën lokale “Thesprotia” nga Athenagora, Peshkop i Paramithisë, që në mënyrë fisnike i ka dhuruar autorit një kopje. Ai pretendon se kjo fjalë rrjedh nga njëfarë Isaim, i cili ka qenë udhëheqës i disa të krishterëve, të cilët u kthyen në muhamedanë, por unë preferoj prejardhjen e kësaj fjale nga fjala turke “çamur” që do të thotë (“mud”) “baltë”, ku Çamëria është një ultësirë baltovinë dhe njerëzit quheshin “çam”, sipas emrit të krahinës, ose nga emri i një fisi shqiptar si ai i Liapëve. (labëve)
Në fq 24, na bën të ditur se, “fshatrat shqipfolëse të Epirit ishin fillimisht greqisht-folës dhe përvetësuan gjuhë shqipe kur ata ndërruan fenë e tyre nga të krishterë në muhamedanë, nën presionin turk.” S’është për t’u çuditur që Prof. Hammondi nuk ka asgjë më pak se megalideistët grekë të cilët thonë shprehimisht kështu: “Folësit e gjuhës greke kur muslimanizohen kthehen në shqiptarë, madje, këtë e pretendon ish Ministri i Drejtësisë, i Financës, i Brendshëm, dhe sot deputet i Thesprotisë në parlamentin grek, Aleko Papadhopulos, në librin e tij “Epiri, vendi. Universalizmi helen dhe nacionalizmi shqiptar.” Athinë 1992. Po në këtë mënyrë shprehet diplomati serb Gopcevic, i cili thotë se popullsia shqiptare e Kosovës dhe e Maqedonisë përbëhet nga serbë të shqiptarizuar.
Sipas Prof. Hamondit, shqipfolësit e Epirit janë pasardhësit e shqiptarëve që erdhën në Epir gjatë kohës së Perandorisë Osmane dhe që u vendosën kryesisht në zonat bregdetare.
Për popullsinë e Epirit dhe origjinën e saj përgjigjen Hamondit ja jep historia: “Grekët, na thotë Herodoti në librin e 7, paragrafi II kushtuar Nimfës Polimnia, vunë mbretin Leonidha me 300 spartanë të mbronin grykën e Termopileve me qëllim që barbarëve t’u ndalohej hyrja në Greqi.” Pra, sipas babait të historisë, portat e Greqisë ishin Termopilet.
Vlen të përmendet vepra “Gjeografia e Strabonit” që në vëllimin e dytë të saj, botuar në Londër thotë, “Sipas Eforit, në perëndim, fillimi i Greqisë është Akarnania.” Edhe në vende të tjera po ashtu, Straboni, pohon se pas Ilirisë dhe Epirit vjen Akarnania dhe pas saj vijnë popujt grekë.
Gjergj Pahimeri, historian bizantin i shek XII, gjatë jetës së tij ka patur fuksione të rëndësishme shtetërore, ai i quan shqiptarët ilirë. Gjergj Pahimeri, Greqinë e kufizon në veri me lumin e Thesalisë, Peneu. Ja se ç’thuhet për lumin Pene (Selemvria): “Perandori i Bizantit, Mihali VIII, Paleologu, dha urdhër që të sulmoheshin krahinat ilire dhe tribale, si dhe ato të përtej lumit të Peneut, të quajtur Greqi e vërtetë.”
Konstantinos Giakoumis, në artikullin e sipërpërmendur vë në dukje se grekët pretendojnë që vetëm në shekullin e XIII dhe veçanërisht në shekullin XIV shqiptarët me prejardhje nga treva e Elbasanit, emigruan në Epir, Maqedoni dhe Thesali dhe që andej në shumë treva të largëta, përfshirë këtu Rumelinë (Greqinë Qendrore) dhe Peloponezin, treva të banuara nga popullsia greke”. Pra shohim, kështu që nga halli, këta historianë grekë paskan përdorur përsëri eksplozionin demografik. Medet sa i madh paska qenë Elbasani në shekullin XIII, që pa u krijuar krijonte eksplozione demografike për Greqinë!
I bëjmë të ditur Prof. Hammondit se në vitin 1431 në regjistrin e Sanxhakut të Shqipërisë nuk kishte asnjë grek, po dhe as në regjistrat kadastrore osmane të vitit 1520, po ashtu për zonat e minoritetit grek në regjistrat kadastror osman të viteve 1582-1583, si edhe te vitet 1690 përsëri nuk gjendet gjurmë minoriteti.
Përsa i përket Janinës, citojmë një dokument tjetër që gjendet në Arkivin e Ministrisë së Punëve të Jashtme të Republikës Gjermane, në Bon (A-11135, 5 mars 1881) në të cilin ministri i ardhshëm t’u ndihmojë grekëve që Janina të mos përfshihet në kurrëfarë autonomie të mundshme shqiptare, për të cilën asokohe bëhej fjalë nga se rrezikohej “qënia greke”.
Sipas statistikave osmane të vitet 1905-1906, vilajeti i Janinës kishte gjithsej 537 mijë e 582 vetë, nga këta vetëm 91920 ishin grekë. Popullsia greke në këtë vilajet që shtrihej nga Preveza deri në disa fshatra të Delvinës e të Gjirokastrës, formonte një pakicë minoritare, të ardhur këtu dy shekujt e fundit, gjatë sundimit osman fanariot dhe më vonë, të atij grekë.
Përsa i përket arvanitasve, Sami Frashëri, zbritjen e parë të arbërorëve në Greqi e vendos në shek. IV, ndërsa kërkimtari i dokumentave mesjetare K. Sathas, pohon se ata kanë zbritur në Greqi në shek. VII.
Apostolo Vakalopoulos në veprën “Historia e helenizmit të ri”, vëllimi I, fq 27, pranon se shqiptarët kanë zbritur në Greqi para shek. XII. Gjatë gjysmës së dytë të këtij shekulli, fisniku arbëror Luan Zguroja, pasi u forcua mjaft, filloi të priste paratë e veta në Greqi. Ai vrau më pas mitropolitin e Korintit, Nikollën. Ndërsa ai i Athinës, Mihal Akominator shkonte keq me të. Ja c’na thotë ky mitropolit për kryeqytetin e Greqisë në atë kohë. “Janë bërë barbarë,” vënë në dukje ai, “nga qendrimi në Athinë. Athinasit janë të varfër, të pashkolluar, fshatarë të pagdhendur, janë indiferentë për fenë krishtere dhe nuk shkojnë fare në kisha, flasin në gjuhë barbare: kjo do të thotë se nuk flasin greqisht. Gjuha barbare e folur atje është shqipja. (A. Kolja, “Arvanitët” f. 124, Athinë 1983. )
Vlen të përmendet kronika metrike e Moresë e shek. XIII. Në këtë poemë të kompozuar në 9224 vargje, ne hasim fjalë romane, shqiptare, turke, arabe dhe vetëm një fjalë të vetme sllave, (për këtë fjalë sllave pretendon M. Miklosiçi, por ajo është hedhur poshtë nga historiani Konstandin Sathas.).
Kostandin Sathasi në “Dokumenta të pabotuara”, që i përkasin historisë së Greqisë në Mesjetë, të botuara nën përkujdesjen e Dhomës së Deputetëve të Greqisë nga G. N. Sathas, vëllimi I, Paris 1800, i serisë 7-vëllimore të botimit të dokumentave më të rëndësishme të mesjetës që i përkasin Greqisë, në fq 17 të këtij libri na flet për “invazionin e shek. VI të Greqisë nga Hani Kagan i avarëve dhe aleatët e tij. Për këtë, Sathasi pohon; “Një autor bashkëkohës i këtij invazioni, Jean, peshkop i Nikiou, nuk përmend aspak sllavët midis aleatëve të avarëve, që bënë rrethimin e famshëm të Selanikut. Në vend të këtyre sllavëve, autori në fjalë, përmend vetëm ilirët, d.m.th shqiptarët.” (Kronika e Jean-it, peshkop i Nikiou. Noticies et extraits par M. H. Zotenberg, Paris 1879, fq 221.). Më tej, ky autor, duke analizuar emrat e rinj modernë të fshatrave të qarkut të Elidës dhe Trifilisë, sheh se shumë emra të tyre kanë ruajtur emrat e feudalëve shqiptarë si, Kacari, Kucura, Zogia, Arvaniti, Muzaki, Rendetu (i rëndë), Kucuvishta (kucubishta), Kumpothekra (Këmbëthekra), Masi (Mashi), Kokla, Maliki (Maliqi), Mataranga, Shpata, Dara, Spata (Shpata), Lata, Lopsi, Masaraki (Mazreku), Suli, etj.
Me të drejtë, medievisti K. Sathas ka këtë mendim për shqiptarët: “Ne kemi thënë që në kohën e Karlit të Madh, shqiptarët e Akajës quheshin maqedonas. Ndërsa Kalkondili, i cili ka diskutuar seriozisht cështjen e origjinës së shqiptarëve, i shikon ata si pasardhësit e maqedonasve. Ndërsa Skënderbeu i konsideronte shqiptarët si pasardhësit e vërtetë të Pirros dhe Aleksandrit të Madh. Ndërkaq, Merkur Bua pretendonte se rridhte nga Pirrua dhe maqedonasit. Dihet, deri në fund të shek. të kaluar se mercenarët shqiptarë të mbretit të Napolit, mbanin emrin maqedonas (reggimento dei Macedoni)”.
Veç kësaj, J.Falmerajeri në “Elementi shqiptar në Greqi” shkruan: “Maqedonasit e vjetër, fitimtarët e Athinës e të Babilonisë, kishin farefisni gjaku me shqiptarët epiriotë-ilirianë, duke i përjashtuar kështu si të tillë prej kolektivit kombëtar helenik”.
Së fundi, Nikolas Hamondi këto i bën që të tregojë se në Shqipëri qenka bërë një ekplozion demografik dhe se shqiptarët e paskan invaduar Epirin grek. Kësaj i thonë se ky akademik shkruan përralla me mbret. Po edhe historiani Stadtmuler pretendon se nga eksplozioni demografik i krahinës së Matit, që zë aq pak vend, paska invaduar tërë vendet e Shqipërisë etnike, madje edhe më tej. Këto teori të lançuara, siç vumë në dukje më parë, nga Hammondi, i shërbejnë vetëm grekëve dhe serbëve dhe kjo literaturë e dalë në kohën e papërshtatshme, kur ndërgjegjia e shqiptarëve lë për të dëshiruar, dhe kur ata kanë nevojë për të vërteta historike, u shërben padyshim atyre që s’ua duan të mirën Shqipërisë. Që shqiptarët në Greqi kanë qenë në shek. XIV, këtë e dëshmon edhe “Acta et diplomata res albaniae mediae aetatis”, vëllimi I, Vindebone 1913 në mjaft dokumenta. kjo është një vepër e shkruar nga Thalocy, Jirecek dhe Shuflay.
Dokumenti 563, 5 shtator. Në këtë dokument përmenden privilegjet që Filipi u jep prijësave shqiptarë, Arianitit, Zenebishtit, Shpatës, Logorecit, etj.
Dokumenti 569. Përsëri kemi diploma të Filipit të Turantitqë ua jep përsëri princërve shqiptarë të Epirit, ndërsa Shpatajt më vonë do kenë shtetin e tyre që do të jetë dy herë sa Shqipëria, dhe me të drejtë, Nikolla Jorga, të ashtuquajturat “principata shqiptare” të përmendura në historinë tonë, i përmend si shtete shqiptare, dhe mund të themi se Nikolla Jorga, kur përmend dhespotatin e Epirit, thotë për dhespotin Mihali II, “kryezoti grek i racës shqiptare.”.
Kështu, është e udhës që t’i drejtohemi antropologut me famë botërore E.Pittard, i cili në veprën e tij monumentale “Historia e racave njerëzore”, midis të tjerash vë në dukje se Shqipëria është larg së paraqituri trojet e saja të banuara nga populli shqiptar. Serbia dhe Greqia kanë marrë një sasi të madhe tokash me popullsi shqiptare. Kurse për sa i përket racës shqiptare, Pittard-i thekson se është vështirë të gjendet një popull me tipare kafkore kaq të pastra. Për popullsinë greke, antropologu në fjalë shkruan: “Popullsia greke është si një fotografi e përbërë nga të gjithë popujt e ballkanit.”
Së fundi, duhet të mos harrojmë se N. Hammondi është një autoritet me kredi të veçantë në fushën e historisë dhe se autoritet do të thotë legjitimitet. Dëmi i tij për ne shqiptarët, për çka thamë më sipër, nuk është i vogël.