Faqe 14/15 - Speciale

10Maj 2004

rrëfimi i diplomatit

Intervista/Flet ish-ambasadori Lisien Bashkurti

“Ju rrëfej diplomacinë e qeverisë së Enverit”

Luan Kondi

Lisien Bashkurtin e gjen në zyrë, në Ministrinë e Jashtme ku kryen detyrën e drejtorit të Drejtorisë së Analizë-Prognozës. Vendi i punës ishte më se i zakonshëm, edhe pse i takon një institucioni kaq të rëndësishëm. Sapo hyn brenda të bie në sy televizori që është vendosur mbi një mobilje paksa të vjetër, ndërsa në krahun e majtë janë vendosur dy kolltuqe, prodhim i hershëm i “Misto Mames”. Në tavolinën e tij të punës ndodhej një grumbull i madh librash që tregojnë se Bashkurti duhet të kishte shkruar diçka ose e kishte në proces atë. Ajo që vlen më shumë në atë zyrë është potenciali intelektual i këtij njeriu, që kuptohet që nga mënyra se si ai u drejtohet të tjerëve apo se si bisedon me ta. Me tepër zgjuarsi dr. Lisien Bashkurti u jep përgjigje pyetjeve pa as më të voglin ngurrim. Nga biseda me të mësuam se në mijëra faqe të tre librave të tij Bashkurti, i njohur në vitet e fundit të komunizmit si drejtues i lartë i rinisë shqiptare, me mendime dhe pikëpamje përparimtare që herët, pas përmbysjes së sitemit të dështuar, iu fut politikës në të cilën duket se nuk e gjeti veten, ndaj dhe vendosi të largohet nga Parlamenti i konfrontimeve të mëdha në vitin 1992 e me kërkesën e tij shkoi si ambasador në Hungari. Më pas kontributi i tij do të ishte tepër i vlefshëm në fushën e marrëdhënieve ndërkombëtare, pra në diplomaci. Në një intervistë të gjatë për “Panorama” Bashkurti tregon se pse vendosi të shkruajë Historinë e Diplomacisë Shqiptare dhe cilat ishin vështirësitë në realizimin e idesë së tij. Si e shfrytëzoi arkivin e Ministrisë së Jashtme dhe përse e mendon të pambaruar historinë e diplomacisë shqiptare në këtë periudhë. Cilat ishin arsyet e vetizolimit të Shqipërisë dhe si u kalua në parimin e mbështetjes në forcat e veta. Cilat ishin pasojat e këtij vetizolimi që çoi në shkatërrimin e resurseve ekonomike të vendit tonë. Këto dhe të tjera gjëra interesante lexojini në vijim të intervistës së Lisien Bashkurtit. Keni mbaruar së shkruari historinë e diplomacisë shqiptare. Çfarë ju ka shtyrë të realizoni një projekt të tillë? Nxitja për projekte që i shërbejnë historisë së popullit vjen nga obligimi qytetar profesional, që çdo njeri ka për vendin e vet. Në mënyrë të veçantë, duke qenë aktiv për një periudhë më shumë se 25–vjeçare në politikë dhe në diplomaci, obligimi për mua ka qenë i dyfishtë. Nga vetë përvoja jetësore, nga kontaktet që kam pasur me disa gjenerata politikanësh, breza diplomatësh, sistemesh politike, shkolla të diplomacisë, eksperienca kombëtare dhe ndarkomabëtare, e bënin për mua më të mundshme iniciativën për realizimin e një projekti të tillë. Në tërësi ajo që më ka shqetësuar më shumë dhe që ndodhta ka qenë motivi kryesor i nxitjes është eksperienca që kam parë në dhjetëra e dhjetëra biblioteka diplomatike në të gjithë botën. Kështu, nga eksperienca që pas diplomatike në Hungari, gjatë vizitës që bëra në bibliotekën e Institutit të Diasporës në Budapest, u trishtova për faktin se për Shqipërinë ishte një numër shumë i vogël, pra i pakonsiderueshëm librash. Ishte paradoks që një vend kaq i vjetër, kaq i lashtë, kaq aktiv në marrëdhëniet me popujt e tjerë, vendet e tjera, shpesh herë kaq determinant për fatet e Ballkanit, të ishte kaq i mangët në historinë e shkruar. Natyrisht, për këtë nuk ke kë fajëson, sepse gjithësecili ka përgjegjësitë e veta, merr përsipër barrët e veta për ta përballuar këtë. Nxitje tjetër, e veçantë, ka qenë fakti që nuk është mirë që ta kalojmë jetën dhe veprimtarinë vetëm duke kritikuar, vetëm duke sharë ose vetëm duke mohuar të kaluarën, apo vetëm duke kërkuar përgjegjësitë te të tjerët qofshin këta individë, grupe, gjenerata, apo parti politike të ndryshme. Është mirë që gjithësecili ta fillojë nga vetja, pra kontributi që ai jep. Në këtë sens kisha menduar dhe mendoja gjithnjë se çdo qytetar në Shqipëri, intelektual, njeri aktiv në fusha të ndryshme, ka mundësi për të kontribuar. E kam gjykuar se historia e diplomacisë shqiptare është nga më të pasurat, për vetë specifikat e vendit tonë. E them sinqerisht se ky projekt, tashmë i realizuar, nuk nisi thjesht nga kurioziteti. Gjithashtu, nuk është një projekt që synon thjesht të mbyllë një kapitull të historisë së popullit shqiptar. Projekti udhëhiqet para së gjithash nga ambicia që tërë shkollat diplomatike shqiptare me të gjitha zikzaket e veta, të arrijnë në disa konkluzione themelore, përmes të cilave gjeneratat e diplomacisë bashkëkohore dhe ato që do të vijnë më pas, të mund të orientohen më mirë për ta vendosur interesin e Shqipërisë dhe shqiptarëve në komunitetin e popujve të botës. Nuk ka një datë fikse, pra të përcaktuar se kur ka nisur ky projekt, por them se kjo ka të bëjë me përpjekjet e mia shumë të hershme për të studiuar historinë e Shqipërisë, historinë e politikës shqiptare, historinë e diplomacisë, të personaliteteve të shquara të historisë. Kjo ka të bëjë gjithashtu edhe me dëshirën time për t’u njohur me historinë e popujve të Ballkanit, kulturat e tyre, mentalitetet, psikologjitë. Ideja e këtij projekti ka lindur në atë moment kur është rritur interesi për njohjen e historisë botërore, marrëdhënieve ndërkombëtare determinante të diplomacisë botërore, të sistemeve të marrëdhënieve ndërkombëtare, për ngjarjet që kanë ndikuar më shumë në fatet e zhvillimit botëror, evropian, ballkanik dhe shqiptar. Momenti mund të thuhet është mjaft i shtrirë në kohë dhe lidhet thjesht me dëshirat dhe interesat e mia për të studiuar dhe për t’u përgatitur gjerësisht për një iniciativë të tillë. Shpesh herë ndërmarrja e projekteve të tilla nuk datohet, sepse ato nxiten nga shumë faktorë, rrethana, koniunktura dhe të tjera. Unë mund të them se, së paku, nga vitet 1980 - 1981 i pata vënë vetës qëllimin që t’i përkushtohem gjerësisht studimeve në atë fushë. Cilat kanë qenë vështirësitë që hasët në shkrimin e historisë së diplomacisë? Vështirësitë kanë qenë shumë të mëdha. Ndoshta arsyeja që ky projekt është shtrirë në një periudhë gati prej dy dekadash në punën time kërkimore, lidhet pikërisht me vështirësitë që janë hasur. Mungesa e diplomacisë së shkruar është ndoshta një nga sëmundjet më të rënda, më tipike për veprimin dhe teorinë diplomatike shqiptare. Fakti që autorët, aktorët, protagonistët, personalitet, brezat, gjeneratat e diplomatëve shqiptarë nuk e kanë lënë të shkruar veprimtarinë e tyre. Para pak kohësh isha në Akademinë Diplomatike të Moskës, një nga më të vjetrat në botë, dhe më bëri përshtypje fakti që në të ishin me qindra libra të shkruar nga personalitetet kryesore të diplomacisë së atij vendi. Kjo do të thotë se një nga obligimet të mëdha të diplomatëve në tërësi, të niveleve të ndryshme, është se në përmbylljen e karrierës së tyre ata gjithçka nga eksperiencat e tyre duhet ta lënë të shkruar. Mungesa e diplomacisë së shkruar, mungesa e dokumenteve të shkruara, mungesa e përvojave të profilizuara janë vështirësia e parë. Vështirësia e dytë lidhet me faktin se edhe veprimtaria diplomatike në tërësinë e saj është marrëdhënie me të tjerët. Kjo ka të bëjë me atë që ne jo në çdo kohë na jepet mundësia që të shkojmë dhe të marrim material dhe nga burime të tjera alternative, nga arkivat e ndryshme, për të mësuar se cilat kanë qenë mendimet, veprimet, aksionet e të tjerëve në marrëdhënie me Shqipërinë. Burimet nga arkivat e tjera ndërkomëtare mbeten hallka më e dobët në përgjithësi në studimet tona. Kjo do të vazhdojë të jetë për shumë kohë. Vështirësi tjetër e konsiderueshme është se ne me vështirësi mbledhim botimet dhe studimet ndërkombëtare, në të cilat është shkruar edhe për Shqipërinë. Ndonëse vitet e fundit ka më shumë botime të huaja, përsëri mund të themi se mendimi ndërkombëtar për vendin tonë është relativisht i kufizuar. Unë kam përfituar nga rasti i marrëdhënieve të mia me 55 akademi dhe institute diplomatike ndërkombëtare, që të mund të përfitoj nga botimet që ata kanë bërë në mënyrë të tërthortë apo të drejtpërdrejtë për Shqipërinë dhe shqiptarët. Vështirësi tjetër është fakti se ne jemi, duam apo s’duam, produkte të një mendësie, mendimi, të një metode apo botëkuptimi mikst dhe mangësitë në formimin tonë vazhdojnë të mbeten pengesë e barrierë e vështirë për t’u kapërcyer. Duhet të kapërcejmë vetveten që të modernizohemi në filozofinë, në metodologjinë, në teknikat e përpunimit të studimeve moderne dhe bashkëkohore, e kjo është një luftë me vetveten. Një tjetër vështirësi është ajo që diplomacia është një organizëm i gjallë, pavarësisht se projekti im ka karakter historik, në të asgjë nuk shihet e konservuar, por shihet si organizëm i gjallë në të cilin ndikimet, impaktet, efektet e historisë së diplomacisë shpesh herë ngjajnë me patate të nxehta që preken drejtpërsëdrejti edhe në situatat, koniunkturat dhe problemet bashkëkohore. Me këtë them se gjatë gjithë kohës duhet të jemi të kujdesshëm se nuk duhet që me studimet dhe botimet tona të ndikojmë për keq në proceset e gjalla me të cilat ballafaqohet diplomacia jonë. E fundit nga ato që mund të quhen vështirësi është se shpesh herë personazhet e librave që unë kam shkruar janë të gjallë, janë aktivë, ndikues influencialë dhe ngadonjëherë ata i shikojnë dhe gjykojnë në mënyrë subjektive. Natyrisht që, përveç vështirësive kam pasur edhe mbështetje në realizimin e tri vëllimeve të shkruara të historisë së diplomacisë shqiptare. Mbështetja ka qenë morale dhe kjo më ka ardhur e pakyrsyer nga të gjithë kolegët, miqtë dhe bashkëpunëtorët e mi, të cilëve vite më parë ua kam bërë me dije se po punoja për realizimin e “Historisë së Diplomacisë Shqiptare”. Mbështetja e dytë ka qenë ajo intelektuale. Unë e kam ndjerë këtë jo aq brenda gjeneratës së diplomatëve, se sa brenda një rrethi më të gjerë intelektualësh dhe personalitetesh të shquara në fushën e shkencave historike, gjeografike, filozofike, ekonomike, politike, e të tjera. Roli dhe kontributi i të cilëve është brenda tri vëllimeve që unë kam shkruar. Kam pasur mbështetje publike dhe konkrete nga breza diplomatësh me eksperiencë dhe kontribut të shquar në fushën e diplomacisë, kam pasur konsultime të vazhdueshme me një nga diplomatët më të mirë shqiptarë, Behar Shtyllën, kam pasur konsulent për një kohë të gjatë ish-ministrin e Punëve të Jashtme, Reiz Malilen, kam komunikuar me ish-ministin e Jashtëm, Muhamet Kapllanin, kam pasur ndihmën e një diplomati me karrierë të gjatë në fushën e marrëdhënieve ndërkombëtare, dr. Sokrat Plakës, kam qenë në kontakt profesional me ambasadorin Dashnor Dervishi, me kolegët që punoj në Ministrinë e Punëve të Jashtme, si Roland Bimo, e të tjerë si Kujtim Hysenaj, Maxhun Peka, Besnik Koçi, por edhe me studiues dhe kontribues të rinj në fushën e studimeve ndërkombëtare si Albert Rakipi, por edhe gazetarë të kësaj fushe si Arben Çejku, Astrit Memia e të tjerë. Në vija të përgjithshme, si do ta përvijonit historinë e diplomacisë shqiptare nga pikëpamja e perodizimit? Them se të tri vëllimet janë një fokus subjekti në vetvete, por për arsye studimore e kam konfiguruar në tri periudha. Etapa e parë fillon nga veprimet e para diplomatike të shqiptarëve në rajon, që zë fill nga fundi i shekullit XII dhe fillimi i shekullit XIII. Është interesant fakti se janë krejt paralele veprimet diplomatike të shqiptarëve me ato të hungarezëve, serbëve, malazezëve, venedikasve, raguziotëve, me Vatikanin, Kostandinopojën, qendrat më të mëdha politike të kohës. Shqiptarët janë përmendur në të tëra referimet historike dhe diplomatike të asaj periudhe, në mënyrë të veçantë në periudhën e anzhuinëve, në shtetin e Muzakëve që njihet si Regnum Albani, këtu kemi marrëdhëniet e para intensive diplomatike të shqiptarëve në këtë periudhë. Më pas vazhdon shekulli XV që është periudha nga Humanizmi Shqiptar deri te Rilindja Shqiptare, ku kemi të bëjmë me veprimin diplomatik të faktorit shqiptar herë si popull, principata të veçanta, apo në formën e pashallëqeve, që ishin pjesë e Perandorisë Otomane, iniciativave të mëdha individuale të personaliteteve të shquara, e herë në formën e organizatave politike mbarëshqiptare, siç ishte Lidhja Shqiptare e Prizrenit. Pra vijmë në mënyrë të përshkallëzuar nga iniciativat e një populli që mbijeton në intitucionalizimin e tij, deri në shpalljen e Pavarësisë. Kjo është një fazë shumë interesante në vetvete që tregon se shqiptarët, kur kanë dhe s’kanë dashur të tjerët, kanë qenë aktivë në marrëdhëniet me ta dhe e kanë parë lojën diplomatike si një prej instrumentave të mbijetesës dhe të intergrimit të vlerave dhe të identitetit të tyre. Në fazën e dytë shumë e rëndësishme është diplomacia zyrtare, që fillon që me shpalljen e Pavarësisë në vitin 1912, e cila është shumë intensive, pasi kemi dy luftëra ballkanike, kemi Luftën e Parë Botërore. Kjo periudhë mund të quhet ndoshta nga më të pasurat në veprimtarinë e diplomacisë sonë, sepse kalojmë nga një vend pa identitetin e njohur ndërkombëtarisht në një subjekt ndërkombëtar të njohur, nga një vend pa kurfarë institucionesh në një shtet me institucionet e veta. Në këtë kohë filloi shërbimi diplomatik profesional shqiptar, ku vendi ynë ngriti konsullatat dhe ambasadat e veta në një sërë vendesh të botës, dhe këta të fundit i ngritën institucionet e këtij lloji në Shqipëri, që bëhet më pas anëtare e Lidhjes së Kombeve, vendos marrëdhënie me shumë vende të tjera të fuqishme të botës, nxjerr personalitete me vlerë si Konica, Fico, figura që edhe sot përbëjnë një vlerë në panteonin diplomatik shqiptar. Natyrisht, deri në përfundimin e Luftës së Dytë Botërore, kemi një fazë ku sikundër edhe vendet e tjera të Ballkanit, edhe Shqipëria është në fazën e konsolidimit të institucioneve të saj. Një fazë tjetër e rëndësishme është ajo që fillon pas Konferencës së Jaltës në vitin 1945, që njihet si periudha e Luftës së Ftohtë, së cilës i kam kushtuar dy vëllime. Vëllimi i parë trajton problemet e diplomacisë shqiptare që nga viti 1945 deri në vitin 1961 dhe e kam quajtur “Diplomacia shqiptare në fillimet e Luftës së Ftohtë”, ndërsa vëllimi i dytë ka të bëjë me historinë e marrëdhënieve ndërkombëtare nga viti 1961 e deri në vitin 1989. I keni kushtuar periudhës së Luftës së Ftohtë dy vëllime, përse ka ndodhur kështu? Në fakt periudha e Luftës së Ftohtë është një nga periudhat më interesante në historinë e marrëdhënieve ndërkombëtare. Lufta e Ftohtë është sitemi më i komplikuar që trashëgon historia e diplomacisë botërore. Në sitemin e Luftës së Ftohtë u mbartën të gjitha karakteristikat e sitemeve paraardhëse. Nga ana e vet, ky sistem gjeneroi përvoja, vlera dhe eksperienca, të cilat do të vazhdonin të ishin prezente edhe pas rënies së Murit të Berlinit dhe pas mbylljes së këtij sistemi në historinë e marrëdhënieve ndërkombëtare. Sistemi i Luftës së Ftohtë përbënte gjithashtu një eksperiencë të re, që u diktua kryesisht nga pasojat dhe dimensionet katastrofale të Luftës së Dytë Botërore. Ajo ishte produkti i nevojës për një botë të re, për një rend të ri ndërkombëtar. Fakti që unë i kam kushtuar dy vëllime lidhet edhe me atë që pas Luftës së Dytë Botërore historia shqiptare merr një trajtë më të plotë. Shteti shqiptar zë një vend më të rëndësishëm. Kjo është një periudhë gjysmë shekullore, e parë në kohë, dhe nga pikëpamja e diplomacisë ajo është shumë mozaikale, me shumë luhatje, dukuri pozitive, të cilat më parë nuk i kishim pasur, por edhe me dukuri mikste, të përziera me impakte dhe pasoja negative, dëshmirtarë të të cilave jemi ne vetë, sepse po i jetojmë. Periudha e Luftës së Ftohtë ende nuk është ezauruar në studime, pasi një pjesë e madhe e fakteve, dokumenteve, arkivave vazhdojnë të jenë të mbyllura, të interpretuara e keq interpretuara, kontradiktore, e kjo është tipike edhe për historinë e diplomacisë sonë në këtë periudhë. Është momenti që ne me përgjegjësi, por edhe me kurajo shkencore të hedhim dritë mbi faktet, dukuritë, fenomenet që kanë karakterizuar diplomacinë tonë në atë periudhë. Kjo është periudha e historisë moderne të Shqipërisë. Me interes është edhe fakti që kjo periudhë përbën një sfidë të kohës, qoftë vlerat që kemi arritur të krijojmë atëherë, qoftë për zikzaket që kemi kaluar, por edhe për eksperiencat negative. Tiparet dhe pasojat negative të asaj periudhe vazhdojnë të ndihen akoma edhe në politikat moderne dhe në diplomacinë e kohës së sotme. Është e domosdoshme që kjo periudhë të vazhdojë të thellohet edhe me studime të tjera, sepse eksperienca e saj ka vlera edhe për të ardhmen e diplomaisë sonë. Vëllimin e dytë, që i kushtohet kësaj periudhe, ju e keni quajtur “Diplomacia e vetizolimit”, një titull sa intrigues, aq edhe real. Ju vetë çfarë patët parasysh, nga u nisët që ta quanit kështu këtë libër? Në fakt, këtë titull nuk e kam paracaktuar, por ai erdhi natyrshëm, pasi e kisha përfunduar librin. Për ta quajtur kështu u nisa nga ato që kisha hasur gjatë studimit të materialeve, ku gjeta një trajektore që kalonte në tri faza. Kështu, nga vitet 1961 – ‘62 e deri në vitet ‘70, vërehej përpjekja e Shqipërisë për neutralitet, domethënë dalja jashtë blloqeve dhe një model jo krejt i ngjashëm me atë jugosllav, por i përafërt nga pikëpamja e mosangazhimit ndërkombëtar në të dyja blloqet e Luftës së Ftohtë. Neutraliteti ishte faza e parë që tregonte se Shqipëria merrte përsipër që të mos ishte më e angazhuar në blloqet politiko-ushtarake, të mos lejonte baza ushtarake, të jepte garanci se nga këtu nuk do të kishte sulme që të preknin të tjerët, të rrinte e baraslarguar e barasdistancuar nga të dy blloqet. Neutraliteti mund të ishte një fazë që mund të përdorej për mirë, siç e përdorën Jugosllavia, Austria, Finlanda, të cilat efektivisht u orientuan gradualisht. Jugosllavia drejt bashkëpunimit ekonomik me botën, ndrësa Austria dhe Finlanda e shfrytëzuan neutralitetin e tyre për të firmosur marrëveshjet e tyre me Komunitetin Ekonomik Evropian. Pra neutralitetin ato e shfrytëzuan për t’u ingranuar në blloqet perëndimore. Ndërsa, neutraliteti i Shqipërisë as i pati benificet e Jugosllavisë, në pikëpamje ekonomike dhe të suportit politik ndërkombëtar, dhe as që nuk u përdor koniunkturalisht si një hallkë që do ta çonte Shqipërinë në mënyrë të lirë pa obligime nga palët drejt një orjentimi me perspektivë perëndimore. Nga neutraliteti faza e Shqipërisë kalon në etapën e dytë të rrugës drejt izolimit që është parimi i mbështetjes në forcat e veta. Ky parim nuk ishte ndonjë gjë e re e Enver Hoxhës, pasi ai ka zënë vend herët në historinë botërore. Atë e kanë përdorur shtete si SHBA-ja, që e kanë pasur një parim të madh që “ne do të mbështetimi në forcat tona dhe do ta shndërrojmë Amerikën në një kështjellë të mbyllur, jashtë interesave dhe aktiviteteve ndërkombëtare”. Të njëjtën politikë ka ndjekur edhe Kina në vitet ‘60, gjatë periudhës para dhe pas Revolucionit Kulturor. Kjo politikë i shtonte asaj neutralitetet dhe faktin që përgjithësisht angazhohet për ngritjen e kapaciteteve mbrojtëse të vendit dhe për ndërtimin e një sistemi ekonomik të vetin, reduktonte ndihmat dhe kreditë nga jashtë, duke menduar se gjithçka do të zgjidhej nëpërmjet qarkullimit të resurseve të veta ekonomike, jashtë sistemeve të hapura ekonomike botërore. Politika e mbështetjes në forcat e veta u konsolidua tamam në vendin tonë, kur Shqipëria e sanksionoi me Kushtetutë këtë parim, duke e shpallur atë ligj socialist. Pra, neutralitetit tashmë iu shtua edhe principi që ne do të ndërtonim një Shqipëri autarkike krejt të mbyllur, pa marrëdhënie ekonomike ndërkombëtare, pa lëvizje të lirë të njerëzve. Në këtë mënyrë Shqipëria u bë një vend jotërheqës, dhe, si të thuash, parimi i mbështetjes në forcat e veta është parimi i vetëharresës ndërkombëtare. Në vitet ’80 nga parimi i mbështetjes në forcat e veta Shqipëria kaloi në atë që quhet vetizolimi i plotë i saj nga bota. Është krejt e natyrshme që ai parim të çonte në një vetizolim. Këtë eksperiencë e kanë përjetuar disa vende si Japonia, Amerika, Kina, por në të gjitha rastet ai ka qenë i diktuar nga faktorë gjeografikë, vështirësi të mëdha për të komunikuar. Rasti i Shqipërisë është një rast tipik, sepse ne nuk kishim asnjë arsye politike, historike, gjeografike e të tjera që të përjetonim një izolim të tillë. Prandaj ky ishte drejtpërsëdrejti një proces vetizolimi. Një proces që u diktua nga brenda, nga doktrinat që aplikonte regjimi komunist në Shqipëri, në dekadën e fundit të ekzistencës së tij. Thuhet se diplomacia e vetizolimit ka lënë tri pasoja, të meta të mëdha për të sotmen dhe të ardhmen e Shqipërisë. Pasoja e parë ka qenë varfëria ekonomike, që solli një rrënim total të resurseve ekonomike të vendit. Pasoja e dytë është shtypja e madhe njerëzore dhe izolimi mental, psikologjik e kulturor i shqiptarëve. Izolim që do të kërkojë shumë kohë për ta kapërcyer. Pasoja e tretë është mbyllja dhe konservimi në marrëdhëniet ndërkombëtare, që përbën ende vështirësi për ta çarë atë izolim dhe për ta vendosur Shqipërinë në komunitetion e vendeve dhe të popujve të hapur. vijon nesër   Nesër do të lexoni Çfarë e detyroi Enver Hoxhën të ndiqte politikën e vetizolimit Angazhimi i diplomacive evropiane dhe botërore në periudhën e Luftës së Ftohtë drejt Shqipërisë Kujt i intresonte vetizolimi i Shqipërisë dhe i shqiptarëve

© 2003 Gazeta Panorama

Mërkurë 12 Maj 2004

intervista III

 Afrimi me Francën

Antiamerikanizmi i francezit u përshtatej shijeve të Enverit, që shikonte te
demokracia amerikane rrezikun kryesor për pushtetin e tij personal


"Simpatia e Enver Hoxhës për De Golin e afroi Shqipërinë me Francën
demokratike"


Luan Kondi

vijon nga numri i kaluar

Lisien Bashkurti, specialist në fushën e marrëdhënieve ndërkombëtare, në
intervistën e tij për "Panorama" tregoi se si duke studiuar në arkivat
vendase dhe evropiane shkroi "Historia e diplomacisë shqiptare", një studim
me vlerë që i kishte munguar deri më tani Shqipërisë, një vend me traditë në
fushën e marrëdhënive diplomatike. Ish-ambasadori ynë në Hungari, në
Këshillin e Evropës dhe ish-përfaqësuesi i Shqipërisë në OKB, së fundi ka
shkruar tri vëllime të historisë së diplomacisë, të cilën ai e mendon të
pambaruar, pasi ka ende dokumente sekrete të pashfletuara që ruhen me
fanatizëm në arkivat tona dhe ato të vendeve me të cilat kemi pasur
marrëdhënie.

Bashkurti, duke iu referuar fakteve, shpjegoi edhe arsyet e vetizolimit të
Shqipërisë në sistemin e Enver Hoxhës, dhe kalimin e vendit nga kjo praktikë
në parimin e mbështetjes në forcat e veta. Sipas Lisien Bashkurtit, hapat e
ndërmarrë personalisht nga Hoxha sollën shkatërrimin e resurseve ekonomike
të vendit tonë, si dhe mospjesëmarrjen e tij në shumë organizma
ndërkombëtare, pasojë që Shqipëria e vuan edhe sot. Më tej, në intervistën e
tij, ish-diplomati u shpreh edhe për arsyet që e shpunë Enver Hoxhën drejt
politikës së vetizolimit, apo dhe për hapat që hodhi diplomacia shqiptare në
vitet 1961 - 1968, kur marrëdhëniet e Shqipërisë me vendet e tjara qenë
mjaft intensive. Interesant ishte qëndrimi i lektorit të së Drejtës
Ndërkombëtare, Lisien Bashkurti, mbi kushtet që Enveri i vuri Moskës. Sipas
tij, mosrealizimin e tyre, gjë që ishte e pritshme, ish-lideri komunist e
shfrytëzoi për të dalë nga Traktati i Varshavës. Sipas Bashkurtit, kjo bëri
që në këtë periudhë të vinin sinjale pozitive nga diplomacia amerikane, e
cila, me dëshirën e palës shqiptare bëri takimin sekret, me ndërmjetësinë e
Turqisë, po në këtë vend. Në numrin e sotëm, Lisien Bashkurti, do të hedhë
dritë mbi lidhjet e shtetit të Enver Hoxhës me Kinën, aleatin strategjik, që
përfunduan në vitin 1978, kur kjo e fundit u lidh me amerikanët, jugosllavët
dhe evropianoperëndimorët dhe nuk kishte më interesa te një vend i vogël si
Shqipëria. Po ashtu, personazhi i njohur në diplomaci, Bashkurti, jep edhe
fakte për afrinë e Enver Hoxhës me De Golin, udhëheqësin francez, dhe si
ndikoi simpaptia personale e Hoxhës për kolegun e tij francez në
marrëdhëniet mes dy vendeve. Cilat ishin arsyet e afrimit mes tyre, dhe
përse kishte skepticizëm në marrëdhëniet Shqipëri - Francë. Këto dhe të
tjera mësojini nepërmjet intervistës së Lisien Bashkurtit.

Ju thatë që Kina është munduar të ndikojë në normalizimin e marrëdhënieve
tona me Bashkimin Sovjetik pas largimit të Hrushovit. Përse e bënte ajo një
gjë të tillë?
Kina e bënte këtë, sepse, në radhë të parë, ajo donte të çante izolimin e
madh ndërkombëtar që po përjetonte. Për të bërë këtë, shteti aziatik ishte i
gatshëm të jepte çdo sinjal se po kontribuon për konsolidimin e unitetit në
kampin socialist. Nga ana tjetër, Kina dëshironte dhe shpresonte që pas
largimit të Hrushovit, Brezhnjevi të sillte një frymë të re në marrëdhëniet
sovjeto-kineze. Gjithashtu, Çu En Lai, që ishte një nga burrat më të mençur
dhe më të aftë të diplomacisë kineze dhe asaj të kohës, donte që me një akt
të tillë të kontribuonte në rritjen e prestigjit të Kinës, si një faktor i
rëndësishëm diplomatik në marrëdhëniet me gjithë bllokun komunist, si një
fuqi e cila mund të ndikojë në kapërcimin e krizave, si ajo që po përjetonin
marrëdhëniet e Shqipërisë me Bashkimin Sovjetik.

Demarshi i Çu En Lait ndeshi në skepticizmin e Enver Hoxhës, i cili, ndonëse
e përshëndeti përmbysjen e Hrushovit, njërit prej kundërshtarëve më të
mëdhenj personalë, përsëri u tregua mosbesues tek ardhja në pushtet e
Brezhnjevit dhe e stafit të tij, dhe nuk shfaqi atë entuziazëm që Kina e
shpalosi menjëherë pas zgjedhjeve në BRSS. Ndonëse Çu En Lai tentoi në disa
rrugë dhe në disa forma të realizonte një afrim të mundshëm mes Shqipërisë
dhe Bashkimit Sovjetik, ai nuk pati sukses në këtë nismë. Shqipëria nuk
arriti t'i rinormalizojë marrëdhëniet me BRSS-në. Kjo ndodhi edhe për faktin
se Enver Hoxha pas viteve '60 - '61, sidomos pasi përzuri dhe sovjetikët nga
Baza e Pashalimanit, po shkonte drejt strategjisë së tërheqjes së Shqipërisë
nga Traktati i Varshavës. Në fakt, Shqipëria po shkonte drejt politikës së
faktit të kryer të largimit nga ky traktat. Ky ishte një hap kulmor në
historinë e diplomacisë shqiptare. Pas kësaj Shqipëria nuk mori pjesë në
takimet e Komitetit Politik Konsultativ të Traktatit të Varshavës në vitet
1963 - 1964 dhe ishte tashmë krejtësisht e tërhequr nga aktivitetet e tij.
Një ndërmarrje të dytë e iniciativës për normalizimin e marrëdhënieve
Shqipëri - BRSS u bë nga Polonia. Këtë herë nuk u gjet një palë e tretë, si
në rastin e Kinës, por ishte forumi politik i Traktatit të Varshavës. Në
këtë kohë Shqipëria u ftua që të merrte pjesë në një mbledhje konsultative
atje. Tirana e dinte mirë që vendet e Traktatit të Varshavës i kryesonte
Bashkimi Sovjetik dhe, për këtë arsye, përcaktoi dy kushte. Kushti i parë
ishte që Moska t'i kërkonte të falur Shqipërisë, për politikën që kishte
ndjekur ndaj saj. Si kusht të dytë qeveria shqiptare e asaj kohe kërkoi që
Traktati i Varshavës ta kompensonte vendin tonë për dëmet që i kishte
shkaktuar pas vitit 1961. Këto kushte ishin të tilla që nuk mund të
pranoheshin, dhe them se ato pikërisht u formuluan kësisoj, që më pas,
mosplotësimi i tyre të linte shkak për largimin e Shqipërisë nga Traktati i
Varshavës. Sidoqoftë, dalja nga blloku ushtarak shënoi pikën kulmore,
veprimin më të mençur më të zgjuar të diplomacisë së Enver Hoxhës. Ky veprim
e çliroi Shqipërinë nga të qenit peng i ushtrisë sovjetike dhe shërbeu si
një paralajmërim shumë i mirë edhe për shumë vende të Evropës Lindore që
ndiqnin politika të tilla, pra ishin të varura nga Bashkimi Sovjetik. Në
fakt, reflektimet filluan e kjo ndodhi me Rumaninë, në sjelljen e së cilës u
vunë re elementë të sovranitetit. Është për t'u çuditur fakti se në bazë të
studimeve të botuara në librin e tretë vihet re se edhe Bullgaria, që ishte
vendi më vasal, në vitet '80 kishte filluar të jepte shenjat e para për një
politikë më të mëvetësuar, më sovrane në raport me Moskën.

Në vitin 1978 u erdhi fundi marrëdhënieve të Shqipërisë me Kinën, aleatin
strategjik të shtetit të Enver Hoxhës. Cilat kanë qenë lëvizjet diplomatike
të kësaj periudhe dhe drejt kujt u orientua diplomacia e shtetit socialist
shqiptar të asaj kohe?
Historia e prishjes së marrëdhënieve mes Shqipërisë dhe Kinës është ndoshta
një nga historitë më të çuditshme. Pikërisht kur Kina po bëhej vërtet një
faktor interesant në zhvillimet e saj të brendshme dhe në qënndrimin ndaj
botës, Shqipëria filloi t'i mbyllë dyert ndaj saj. Janë disa faza që
tregojnë acarimin e marrëdhënieve me Kinën. Është e njohur ajo që quhet
"pingpong diplomaci", e kjo ndodhi pasi u ftua ekipi i pingponkut të SHBA-së
në Pekin. Pas kësaj kemi fillimin e bisedimeve sekrete midis dy lidershipëve
të Kinës dhe atij të SHBA-së. Me tej, është paralajmëruar vizita e
Kisingerit në Pekin, gjë që përgatiti vizitën e presidentit Nikson. Takimi i
dy liderëve në Pekin ishte si kënga e mjellmës për marrëdhëniet
shqiptaro-kineze. Siç e thashë, edhe në rastin e Francës, por edhe në raste
të tjera, regjimi i Hoxhës ka shfaqur simptoma të qarta të sindromit të
antiamerikanizmit. Kësisoj, afrimi i Kinës me SHBA-në shënoi në fakt
largimin përfundimtar të Shqipërisë nga Kina. Politika kineze tashmë shkonte
drejt politikës së dyerve të hapura. Tashmë, nuk kishim të bënim më me një
luftë dypolare. Bota filloi të marrë dimensionet e diplomacisë trekëndore,
Uashington - Moskë - Pekin, dhe, me këtë rast, interesi i Kinës për
Shqipërinë filloi të binte. Tanimë Kina ishte bërë anëtare e Kombeve të
Bashkuara, i kishte normalizuar mërrëdhëniet me BRSS-në, ishte më aktive në
paqen aziatike, dhe gjithashtu nisi të bashkëpunonte gjerësisht me SHBA-në
në fushën ekonomike. Çu En Lai, që mbështeste iniciativat evropiane, nxiti
procesin e bashkimit të Evropës, bile kërkonte që në atë kohë, në vitet '70,
që ky organizëm të mbështetej në politikat e sigurisë dhe në ato të
gjithëpërfshirjes, sfida me të cilat Bashkimi Evropian ballafaqohet edhe
sot. Në rrethana të tilla, kur një faktor i rëndësishëm si Kina, bëhet aktiv
në marrëdhëniet ndërkombëtare, çan izolimin ndërkombëtar, afërmendsh që bie
interesi i tij për vende të vogla si Shqipëria. Aq kishte qenë misioni
koninktural i marrëdhënieve të Shqipërisë me Kinën. Kjo përkoi edhe me
faktin që Enver Hoxha ishte kundër marrëdhënieve të Kinës me SHBA-në, dhe,
si të thuash, të dyja palët në heshtje kuptuan që historia e marrëdhënieve
të tyre e humbi funksionin e vet. Mbetej vetëm të gjendeshin shkaqet që do
të çonin në reduktimin e këtyre marrëdhënive. Këto shkaqe u gjetën në
nivelet e bashkëpunimit ekonomik dhe ushtarak, ku të dyja palët patën
mospërputhje. Në bazë të statistikave të asaj kohe, rezulton se jo vetëm
Shqipëria nuk ka kryer mjaft obligime financiare ndaj Kinës, por edhe kjo e
fundit ka lënë punë të papërfunduara në vendin tonë dhe në nivelet e
këmbimeve tregtare ka krijuar deficite të mëdha në ekonominë shqiptare.
Kështu që, mund të themi se të dyja palët patën përgjegjësi të përbashkëta
në prishjen e marrëdhënieve në fushën ekonomike dhe në atë ushtarake. Në
bazë të atyre që kam studiuar, materialeve arkivore e të tjera, rezulton se
nuk është aspak e vërtetë që Shqipëria i prishi në mënyrë të njëanshme
marrëdhëniet me Kinën. Dihet që Shqipëria vërtet u cënua nga afrimi i Kinës
me SHBA-në, BRSS-në, interesimi i këtij vendi për Bashkimin Evropian,
Jugosllavinë e Titos, apo dhe nga intensifikimi i marrëdhënieve të Kinës me
Rumaninë, gjëra që shpunë në zbehjen e interesave të Pekinit për Shqipërinë.
E vërteta është që të dyja palët e përfunduan si të thuash fazën e
interesave të drejtpërdrejta. Kjo e bëri më të natyrshme prishjen e
marrëdhënive, të cilat nga pikëpamja diplomatike vazhduan, por kjo nuk solli
ndonjë impakt të mëtejshëm për zhvillimin e ekonomisë së Shqipërisë, e cila
e kishte bazuar atë kryesisht në marrëdhëniet e bashkëpunimit me Kinën. Duke
u nisur nga mënyra se si i definojnë marrëdhëniet shqiptaro-kineze në vitet
'77 - '78, shohim se shumë faktorë do të ndikojnë në marrëdhëniet e ardhshme
midis dy vendeve. Megjithatë, shumë gjëra janë ende të papërcaktuara në
lidhje me pasojat, sidomos ekonomike.

Nga ato që keni hasur gjatë studimit tuaj, a mendoni se ka pasur një afri
mes shtetit të Enver Hoxhës dhe Francës?
Franca është i pari shtet i madh edhe anëtar i Këshillit të Sigurimit të
Kombeve të Bashkuara, që vendosi marrëdhënie diplomatike me regjimin e Enver
Hoxhës. Në përgjithësi, marrëdhëniet e Shqipërisë me Francën gjatë periudhës
së Luftës së Ftohtë nuk kanë qenë as marrëdhënie të një miqësie të plotë,
reale të bashkëpunimit në të gjitha fushat, dhe as marrëdhënie të një
armiqësie të plotë e të injorimit. Midis Shqipërisë dhe Francës kishte mjaft
skepticizëm, për arsye se regjimi atje ishte një regjim demokratik. Nga ana
tjetër, ndërgjegjja politike e qytetare franceze nuk mund të pajtohej me një
regjim totalitar. Për më tepër, media franceze dhe personalitetet
opinionbërës në Francë herë pas here e goditnin ashpër regjimin e Tiranës si
një regjim të egër, ekstremist stalinist në Evropën Lindore. Por, gjithsesi,
ka pasur një karakteristikë të veçantë, një dimension të veçantë në
marrëdhëniet e regjimit të Hoxhës me Francën.

Çfarë e lidhte këtë regjim me shtetin demokratik evropianoperëndimor?
Mund të themi se Enver Hoxhën e lidhi me Francën para së gjithash regjimi i
De Golit. Ishin dy elementë historikë që lanë gjurmë në këto marrëdhënie. E
para, De Goli, ashtu sikurse edhe Enver Hoxha, vuante nga sindromi i
antiamerikanizmit. Në të gjithë karrierën e tij politike De Goli u përpoq të
ngrihej në nivelet e një lideri botëror, duke bërë përpjekje që të ishte
midis anglo-saksonëve dhe sovjetikëve. Vetëm pas vizitës së tij në Moskë,
kur e pa se sovjetikët nuk e përfillën më, ngaqë nuk po e përfillnin as
Francën si fuqi botërore, kur e gjithë bota qe ndarë në dy kampe të
fuqishme, vetëm atëherë De Goli nisi të rishikonte qëndrimet e tij ndaj
Moskës dhe filloi të ishte gjithnjë e më skeptik. Megjithatë, kjo nuk solli
ndonjë nuancë të re në qëndrimin e tij ndaj Shteteve të Bashkuara të
Amerikës, të cilat ai vazhdimisht i stigmatizonte në qëndrimet dhe
deklaratat që bënte. Në fjalimet që De Goli ka mbajtur nga Franca në Kanada,
gjatë gjithë kohës ai profilizoi një sindromë politike antiamerikane. Duket
që e ka lënë këtë si një trashëgimi edhe në kohët tona. Enver Hoxha, i
njohur si antiamerikan, pa arsye, por vetëm thjesht ngaqë shikonte te
demokracia amerikane, tek aleatët e tyre në rajon dhe te mërgata shqiptare
në SHBA, kërcënimin eminent të regjimit të tij politik, parapëlqente
antiamerikanizmin e De Golit dhe e shikonte këtë të fundit si një figurë që,
në këtë pikëpamje, pajtohej me të. Në ditarin sekret të Enver Hoxhës
shkruhet: "Plaku De Gol është një plak i mençur dhe i zoti, sepse ua ka
treguar vendin vazhdimisht Shteteve të Bashkuara të Amerikës". Arsyeja e
dytë e rëndësishme që ka lidhur, si të thuash, politikën e Enver Hoxhës me
atë franceze është edhe hapi që hodhi De Goli për njohjen ndërkombëtare të
Kinës së Mao Ce Dunit dhe vendosjes së marrëdhënieve me të. Franca ishte e
para fuqi perëndimore, anëtare e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të
Bashkuara që vendosi marrëdhënie diplomatike me shtetin aziatik. Ishte koha
kur Shqipëria e kishte shpallur Kinën aleate strategjike dhe qeveria e
Hoxhës e përshëndeti menjëherë Francën për këtë hap të rëndësishëm që
ndërmori. Dihet se Shqipëria nuk kishte në atë kohë asnjë alternativë tjetër
përveç bashkëpunimit politik, ideologjik, ekonomik dhe ushtarak me Kinën
dhe, në përgjithësi, ishte përfshirë në lobingun e vendeve anëtare të
Kombeve të Bashkuara, për të mbështetur njohjen ndërkombëtare të saj dhe
pranimin në Kombet e Bashkuara. Lidhja e Francës me Republikën Popullore të
Kinës ishte një hallkë tjetër ngjashmërie në politikën e regjimit të Tiranës
me regjimin e De Golit në Francë. Sigurisht që pati edhe skepticizëm në
marrëdhëniet mes Shqipërisë dhe Francës e kjo lidhej me qëndrimin që mbajtën
udhëheqësit e këtij shteti që nga De Goli e deri te Miterani për zhvillimet
në Ballkan e, sidomos, në marrëdhëniet me Beogradin. Enver Hoxha ishte shumë
i ndjeshëm ndaj Jugosllavisë. Pa dyshim, ai ka qenë një nga njohësit më të
mirë të saj, e ka bërë prognoza nga më të mëdhatë për të ardhmen e këtij
shteti. Prognozat e Enverit mund të përafrohen me ato të Shtrausit, ku
mijëra kilometra larg të dy kishin arritur në konkluzionin se Jugosllavia
nuk kishte të ardhme. Ndaj Jugosllavisë Franca mbante një qëndrim më të
afërt, kjo ishte një fshikull që i jepej herë pas here politikës zyrtare dhe
diplomacisë shqiptare në lidhje me qëndrimin e saj ndaj Jugosllavisë dhe
Ballkanit në tërësi. Ky lloj skepticizmi vazhdonte ta mundonte politikën e
E. Hoxhës, sidomos pas largimit të De Golit nga skena politike e Francës.
Ndikoi në marrëdhëniet e Shqipërisë me Francën edhe fakti që Enver Hoxha
kishte një begraund të edukimit francez, si farankofon dhe i prirur pas
kulturës, letërsisë dhe artit të këtij vendi. Në sistemet diktatoriale
begraundi edukativo-kulturor i diktatorëve ndikon shumë në transmetimin e
mesazheve, ndjenjave, ngadonjëherë dhe të nostalgjisë, të cilën vasalët
përreth dhe institucionet servile që ndërton diktatura e kuptojnë, e
mbështesin dhe e nxisin pastaj për t'u bërë hosana preferencave personale të
liderit të tyre. Në thelbin e vet marrëdhëniet me Francën nuk patën ndonjë
zhvillim apo përparim të madh. Në të vërtetë, ato u dimensionuan në dy fusha
në vitet e fundit të jetës së Enver Hoxhës; bashkëpunimi në fushën teknike,
teknologjike, sidomos për teknologjinë e hidrocentraleve të fundit që u
ndërtuan në Shqipëri, e që ishte bashkëpunimi më i dukshëm ekonomik me këtë
vend. Pati gjithashtu një marrëveshje për studime universitare dhe
pasuniversitare për studentët tanë në Francë. Dihet që Franca ka si parim në
vetvete frankofoninë dhe frankokulturën, ajo ka investuar dhe vazhdon të
investojë shumë për përgatitjen e elitave në shumë vende të botës, të
qarqeve intelektuale me një formim kulturor dhe gjuhësor francez. Kjo ka
qenë një nga mënyrat dhe rrugët që Franca ka përdorur për të ruajtur
praninë, rolin dhe influencën e vet ndërkombëtare...

vijon nesër



Nesër do të lexoni

Si vijoi diplomacia shqiptare pas vdekjes së Enver Hoxhës
Përpjekjet që u bënë për t'u lidhur me Perëndimin dhe ç'rezultate u arritën
në këtë iniciativë
Cilat ishin shtetet që u interesuan për marrëdhënie me Shqipërinë nga viti
1985 deri në vitin 1989

 © 2003 Gazeta Panorama





Faqe 21 - Kulturë
13Maj 2004

Piktori rrëfen ardhjen në Shqipërinë komuniste e të fshehtat e artit të tij


Omer Kaleshi: Nuk më pëlqejnë femrat nudo

Anila Mema

Një përzierje gjuhësh, botëkuptimesh, ritesh, përkundër kësaj dehjen,
dhimbjen dhe katrahurën ballkanike. Itenerari i tij kap hapësira të mëdha
ballkanike, kapërcen vise e kufij, nga jugu në veri.

Përshkon male e mjedise nga lindja në perëndim dhe ja pse Ballkani mbetet në
qendër të botës së tij krijuese. Aty ku reflektohen kontraste të forta
ngjyrash në të bardhë, në të kuqe apo në të zezë. Aty piktori na përcjell
një jetë të tërë. Përmes portreteve të pagoja, të heshtura e të mjegullta,
që qëndrojnë krenare duke fshehur dhimbjet e tyre të mëdha. Kështu i sjell,
përmes tenkikës së vajit, në telajo, portretet e tij, piktori i njohur, Omer
Kaleshi. Ato portrete, që nuk guxojnë të flasin, edhe pse mes tyre e
vizitorit vendoset një dialog i heshtur, i thellë, ku shpeshherë gjithkush
rigjen vetveten. Në një ekspozitë të çelur dje në ambientet e Galerisë
Kombëtare të Arteve, piktori i njohur Kaleshi, na përcjell përmes 23 tablove
të tij marrëdhëniet njerëzore, koshiente dhe subkoshiente mbi terrenet
sociale. Piktori i përmasave dhe i përqasjeve artistike e jetësore
ballkanike, i ftuar për këtë ekspozitë nga drejtori i Galerisë Kombëtare të
Arteve, Abaz Hado, vjen për herë të parë të përballet me publikun dhe
opinionin shqiptar. Për gazetën "Panorama" piktori i njohur Omer Kaleshi
vendos të rrëfejë të gjitha hollësitë e udhëtimit të tij drejt Shqipërisë.

Çfarë ju solli në Tiranë?
Ndihem i kënaqur që kam ardhur në Galerinë Kombëtare të Arteve. Kjo është
hera e katërt që vij këtu. Për herë të parë jëm gjendur në Shqipëri në kohën
kur ende nuk ishte rrëzuar diktatura. Ishte viti 1989, ende koha e Ramiz
Alisë. Një mik i imi Sadik Kaceli, më shoqëroi për të vizituar të gjithë
Shqipërinë. Ai më ka bërë shoqëri. Pastaj kam qenë edhe një herë të tjetër,
kur është realizuar një film nga maqedonasit. Në këtë film kishte sekuenca
nga Berati, me ikonat e famshme të Onufrit. Hera e tretë ka qenë vjet, me
Zhak la Carie, i cili dha një konferencë këtu për Ballkanin. Ndërsa, tashmë
është hera e katërt, që vij posaçërisht për këtë ekspozitë që organizohet
nga Shqipëria, Maqedonia dhe Kosova.

Pra, hera e parë kur ju erdhët në Shqipëri ishte më 1989, në kohën e
kufijve. Si ndodhi?
Vendosa të vija në Shqipëri për herë të parë në vitin 1989. Nuk kisha
menduar më parë të vija, por ambasadori i Shqipërisë më bëri një ftesë dhe
më foli shumë për këtë vend. Kam qenë në Ankanara, në atë kohë. Sapo kisha
hapur një ekspozitë timen aty, kur një ditë vjen të vizitojë ekspozitën time
ambasadori i Shqipërisë në Turqi, Nesip Kaçi. Më pyeti në kisha qenë
ndonjëherë këtu. Jo, iu përgjigja. Dhe, pikërisht në ato momente bisede më
lindi dëshira të vija. Nga ana tjetër, ai po këmbëngulte për të ardhur këtu.
Dhe erdha vërtet. Për gati pesëmbëdhjetë ditë me radhë kemi shëtitur të
gjithë vendin, ku kemi parë shumë atelie të artistëve, në Shkodër, në Vlorë,
në Korçë, Muzeun e Ikonave dhe Afreskeve, e shumë vende të tjera.

Si e kujtoni atë kohë?
Ishte epoka komuniste, ishte atmosfera dhe ngjyrat e saj. Mbaj mend se ishte
një vend pa zhurma, i qetë dhe i bukur. Atëherë nuk kishte kaq shumë vetura
sa ka tani, pas kaq vitesh, kur unë e shoh sërish. Tashmë Tirama është bërë
një qytet metropol. Mjaft i mirë, plot zhurmë dhe makina njëkohësisht, me
rrugë të mbushura plot vajza e djem. Them se do të bëhet një qytet
interesant.

Takuat personalitete shqiptare të kohës në atë vizitë të parë?
Kur erdha për herë të parë, nuk pata mundësi të takoja as Ramiz Alinë, as
Ismail Kadarenë, të cilin e kërkova shumë. Atë kohë kishte pasur mjaft punë,
ndaj dhe nuk u takuam. Megjithëse tani në Paris jemi miq e takohemi shpesh,
madje ai ka shkruar një libër për mua.

Kur mendoni se lindi piktura te ju?
Dhuntitë e mia për pikturë arrita t'i zbuloj paksa vonë. Kur kam bërë
ushtrinë në Maqedoni e Jugosllavi, pashë një ekspozitë të piktorit Henri
Muri, në vitin 1955 në Shkup. Ishte ekspozita e parë që shihja dhe aty
ndjeva diçka brenda meje. Më pëlqeu shumë ajo ekspozitë dhe aty më lindi
dashuria e intresimi për artin. Kur hapeshin ekspozita në Shkup, shkoja dhe
i shihja të gjitha. Ndërsa gjatë kohës kur unë shkova në Turqi, më 1956,
pasi mësova turqishten, nisa të pikturoja. Punimet e mia tashmë i kam të
gjitha nëpër galeritë e ndryshme të Stambollit. Por vendosa të qëndroja në
Paris vetëm pas diplomimit në Akademinë e Stambollit. Si e kreva atë, në
vitin 1965, menjëherë shkova në Francë. Kur isha ende student, shëtitja
shpesh nëpër Evropë. Ndërsa më në fund vendosa të jetoja në Paris.

Pse në Paris?
Më pëlqen Parisi, atmosfera e tij dhe fryma e artit që gjallon prej
shekujsh. Aty kam tashmë atelienë time ku punoj shumë, kryesisht në pikturë.
Shpesh herë takohem me intelektualë shqiptarë, si Luan Ramën, Ismail
Kadarenë, Rexhep Mitrovicën e mjaft të tjerë.

Në pikturat tuaja vihen re edhe femra nudo. Kur e keni realizuar për herë të
parë një pikturë të tillë?
Pikturoj edhe femra nudo. Por nudot nuk janë qendra e krijimtarisë sime.
Pikturat nudo për herë të parë i kam realizuar në kohën kur isha në Akademi.
Atëherë për ne ishte e detyrueshme të pikturoje femra nudo. Tashmë kam bërë
edhe disa nudo të tjera. Por, për femrën unë gjithnjë kam dashur të pikturoj
vetëm kokën, portretin e saj. Tashmë edhe trupin e femrës, sepse femra, në
kompleksitetin e vet, është shumë interesante.

Çfarë pikturash keni sjellë për publikun shqiptar në këtë ekspozitë?
Këto janë një detaj nga puna ime. Nuk është ekspozitë retrospektive. Janë
punë që u përkasin disa serive të pikturave që unë kam realizuar ndër vite.
Disa shprehin dramën ballkanike, disa dervishët dhe pjesa tjetër u përket
kokave.

Cila do të jetë ekspozita e radhës, pas Tiranës?
Drejtori i Galerisë, Abaz Hado, më bëri një ftesë për të çelur një ekspozitë
në Shqipëri. Gjithsesi, kisha dhe shumë dëshirë për të ardhur sërish. Por
këtë ekspozitë, me këto piktura, e kisha hapur në Shkup. Nga Shkupi vendosa
të vij në Tiranë dhe pas Tiranës do të shkoj në Prishtinë, ku do të rri
rreth pesëmbëdhjetë ditë.



Gjurmët e një piktori

Omeri ka shumë vjet që jeton në Paris në bulevardin "Aragon". Atelieja e tij
me një atmosferë shumë të ngrohtë krijuese, ashtu siç dinë të krijojnë vetëm
arstistët që vijnë nga vende të ndryshme periferike, për të lënë gjurmë në
metropolet botërore me gjuhën universale të artit. Kështu thotë historia e
artit, krijues nga diku, shkruan diku, krijuan diku dhe i dhuruan njerëzimit
vepra madhore.



Pikturat që erdhën në Tiranë

Janë rreth 23 vepra arti, në teknikën e vajit, mbi telajo të përmasave të
ndryshme, të cilat do të qëndrojnë të ekspozuara për disa ditë me radhë në
një nga sallat e kësaj galerie. Objektet kryesore figurative janë koka
njerëzish. Ai nuk ka modele. Nëpërmjet një përzierje të çregullt e pa trajtë
ngjyrash, piktori Omer Kaleshi nis të konturojë portretin e radhës, pa e
ditur se kush do të jetë. Nis të ravijëzojë tiparet me radhë, sytë, gojën.
dhe më vonë nis të kërkojë atë që është magjia e portretit, t'i japë frymë,
shpirt, ta bëjë të gjallë, t'i japë gjendje dhe domethënie. Kështu lindin
pikturat e tij, gjatë një kërkimi të etshëm, të gjatë, njollë pas njolle mbi
telajo, një kërkim ku imazhet e fëmijërisë dhe të rinisë rishfaqen e humbin
sërish në ato figura-hije, që përshkojnë pllaja, bregore, zjarre dhe tokë të
shkrumbuar. Me historitë që mbartin portretet e personazhet janë shfaqur
nëpër vite në ekspozita të ndryshme të botës, në Paris e Londër, në Moskë e
Athinë, në Hagë, Stamboll e Shkup, e gjer larg në Kazakistan. Tregime si në
përralla të moçme: njerëz memecë, mbuluar me guna të errta, si murgj që
sjellin lajme nga bota e përtejme.

 © 2003 Gazeta Panorama

http://www.panorama.com.al/

13Maj 2004

Faqe 12/13 - Speciale
13Maj 2004

intervista IV

Lisien Bashkurti dëshmon rreth përpjekjeve të diplomacisë evropiane për të
lidhur marrëdhënie me Shqipërinë pas vdekjes së Hoxhës


"Shtrausi dhe Enveri në një mendje për shpërbërjen e Federatës Jugosllave"


Luan Kondi

vijon nga numri i kaluar

Lisien Bashkurti, në intervistën e tij për "Panorama" tregoi se çfarë hasi
gjatë studimit të materialeve arkivore kur shkroi "Historinë e diplomacisë
shqiptare". Bashkurti, duke iu referuar fakteve, shpjegoi edhe arsyet e
vetizolimit të Shqipërisë në sistemin e Enver Hoxhës, kalimin te parimi i
mbështetjes në forcat e veta dhe impaktin e kësaj politike në Shqipëri.

Interesant ishte qëndrimi i Lisien Bashkurtit, mbi kushtet që Enveri i vuri
Moskës në vitet '60. Sipas Bashkurtit, kjo bëri që në këtë periudhë të vinin
sinjale pozitive nga diplomacia amerikane, e cila, me dëshirën e palës
shqiptare bëri takimin sekret, me ndërmjetësinë e Turqisë, po në këtë vend.
Duke u ndalur në lidhjet e shtetit të Enver Hoxhës me Kinën, aleatin
strategjik, që përfunduan në vitin 1978, Lisien Bashkurti shpjegoi dhe
arsyet e prishjes së miqësisë së madhe. Po ashtu, personazhi i njohur në
diplomaci, Bashkurti, dha fakte për afrinë e Enver Hoxhës me De Golin,
udhëheqësin francez, dhe si ndikoi simpatia personale e Hoxhës për kolegun e
tij francez në marrëdhëniet mes dy vendeve. Në numrin e sotëm të gazetës,
Lisien Bashkurti tregon edhe për përpjekjet që bëri Shtrausi, kancelari i
Bavarisë, për ta lidhur Shqipërinë me Gjermaninë, si edhe përpjekjet e
japonezëve për të vendosur marrëdhënie tregtare me vendin tonë. Për më tepër
lexoni intervistën e Lisien Bashkurtit.

Në vitin 1985 vdiq Enver Hoxha. A ka pasur mundësi diplomacia shqiptare që
të kanalizohet në drejtime të tjera, ndryshe nga ata ç'ishte më parë nën
udhëheqjen e tij?
Dihet që diktatorët jetëgjatë, pas vdekjes së tyre krijojnë një hapësirë të
mundshme për ndryshime, aq sa, shpesh herë, thuhet që diktaturat zgjasin aq
sa dhe jeta e diktatorëve, pra lindin me të dhe ezaurohen me ta. Në rastin
konkret vdekja e Enver Hoxhës ishte e paralajmëruar fizikisht dhe
politikisht. Gjatë jetës së vet Enver Hoxha kishte kaluar disa sëmundje që e
kishin goditur dhe rrënuar atë, ndaj dhe politikisht ai e kishte
paralajmëruar pasardhësin e tij që në gjallje, dhe ky ishte Ramiz Alia. Ai u
zgjodh Sekretar i Parë i KQ të PPSH-së, teksa mbante edhe postin e kryetarit
të Presidiumit të Kuvendit Popullor. Unë mendoj që diplomacia shqiptare
kishte mundësi të realizonte lëvizje të rëndësishme pas vdekjes së
diktatorit. Kjo do të ndodhte për disa arsye: së pari, sepse koniunkturat
ndërkombëtare favorizonin një lëvizje të madhe diplomatike në të gjitha
drejtimet. Pas vdekjes së Brezhnjevit dhe dy liderëve të tjerë veteranë
atje, erdhi në në fuqi Gorbaçovi, në fazën e fundit, nga më të rëndësishmet
në historinë e Bashkimit Sovjetik dhe bashkë me të edhe të komunizmit
botëror. Gorbaçovi, sapo erdhi në pushtet, parashtroi doktrinën e tij të
ndarë në dy kapituj; në Gllasnostin dhe Perestrojkën. Kjo doktrinë synonte
në një reformë që sillte dhe hapjen e trasparencën e shtetit sovjetik ndaj
popullit, qytetarëve të vet, që synonte demokratizimin real të mendimit
alternativ në BRSS, si dhe në reforma serioze ekonomike brenda vendit për ta
rivitalizuar shtetin sovjetik që po shkonte në kolaps. Për të realizuar këtë
strategji, Gorbaçovi ndërtoi një politikë të jashtme shumë aktive. Ai ishte
udhëheqësi më shëtitës në historinë e vendit të vet, gjë që e ndihu të
intensifikonte lidhjet e BS-së me botën, por njëherësh edhe kontaktet e tij
individuale. Në këtë mënyrë ai krijoi shanse dhe mundësi për të gjithë
liderët e tjerë të vendeve komuniste që të ndiqnin modelin e hapjes, të
reformave dhe të ristrukturimit të marrëdhënieve ndërkombëtare. Në të
kundërt, në Tiranë, pasardhësi i Enver Hoxhës, Ramiz Alia, dhe gjithë
udhëheqja e PPSH-së nuk ndoqi modelin dhe rrugën e rishikimit, të
ridimensionimit, rivitalizimit të diplomacisë që ndoqi Gorbaçovi e, bashkë
me të, gjithë liderët e vendeve të Evropës Lindore. Natyrisht, ardhja e
Alisë në pushtet kishte historinë e vet. Ai kishte ndenjur shumë gjatë nën
pushtetin e diktatorit dhe dihet që liderët që punojnë nën diktatorë
zakonisht nuk kanë iniciativë. Atyre gjatë asaj kohe u ka ngordhur nervi i
iniciativës. Ata kanë dëshira për ndryshime, por Ramiz Alia dhe grupi i tij
drejtues nuk u shquan për ndërmarrjen e ndonjë iniciative apo dhe për
ndryshime të dukshme. Pastaj them se ai nuk e kishte aspak të lehtë, ngaqë
grupe, klane e segmente të fuqishme në udhëheqjen e lartë, në parti apo dhe
në shoqërinë shqiptare, ishin konservatore dhe mbanin në një mbikëqyrje të
rreptë çdo lëvizje politike që bëhej. Siç duket, Enver Hoxha kishte
investuar aq shumë jo vetëm që të ishte udhëheqësi i padiskutueshëm për sa
kohë qe gjallë, por edhe për ta ruajtur sistemin e tij, kur të kishte
vdekur. Ai kishte lënë pas një kastë të fuqishme konservatore, që nuk
pranonte kollaj ndërmarrjen e iniciativave. Mirëpo, iniciativat nuk mund të
merren pa një mbështetje të fuqishme politike. Kjo përbënte një vëshirësi të
madhe për Alinë dhe stafin e tij, për të moduluar marrëdhëniet me jashtë,
pra diplomacinë ndërkombëtare. Sidoqoftë, pas vdekjes së Enver Hoxhës, mund
të thuhet se u ndërmorën disa hapa pozitivë. Si të tillë mund të përmendim
vendosjen e marrëdhënieve diplomatike me Gjermaninë Ferderale, Spanjën,
intensifikimin e bashkëpunimit ekonomik me vendet e Evropës Perëndimore etj.
Filloi të rigjallërohet, pas një heshtjeje të plotë, bashkëpunimi ekonomik
me Kinën. Po ashtu, në këtë kohë pati më shumë kontakte njerëzore, kulturore
dhe shkencore me botën. Pra, me një fjalë, nisi të bëhej më e lirë lëvizja e
elitës së botës shqiptare në të gjitha fushat për kontakte me të tjerët.
Mund të thuhet se Ramiz Alia nuk bëri një politikë liberal-demokrate, ashtu
siç edhe bëri Gorbaçovi në Moskë, por nuk vijoi as politikën konservatore
dhe diktatoriale të paraardhësve të tij. Unë mendoj se ai mbeti një
personalitet i dyzuar, që u përpoq të arrinte një kompromis midis regjimit
të trashëhguar dhe asaj që dëshironte të arrinte. Ramiz Alia u përpoq të
arrinte një kompromis midis komunistëve konservatorë dhe intelektualëve
liberalë. Gjithashtu, u përpoq të mbante në balancë klanet dhe grupet që
ekzistonin në udhëheqjen e lartë të PPSH-së, të ruante kompromisin midis
udhëheqjes politike partiake dhe organizatës së rinisë e organizatave të
tjera shoqërore. Alia u mundua të ishte më fleksibël ndaj ndryshimeve në
dinamikën e marrëdhënieve ndërkombëtare. Por, në fund të fundit, edhe ai
mbeti i sëmurë nga sindroma e vetizolimit. Ramiz Alia nuk ishte një lider
historik, ndaj dhe nuk arriti të krijonte një doktrinë epokale, të shënonte
një faqe me fizionomi të dallueshme në përpjekjet e tij politike.
Përkundrazi, ai mbeti në tranzitim, midis Lindjes dhe Perëndimit, midis
komunizmit e nevojave për ndryshime, midis konseravatorëve dhe liberalëve,
midis dy epokave. Kjo e bëri periudhën e Ramiz Alisë një periudhë
përgjithësisht konfuze, kaotike dhe me probleme të brendshme. Në fund të
fundit, kur e pa që ekuilibret i dolën jashtë kontrollit, vendimi i tij, të
cilin u e quaj historik, ishte të realizonte kalimin paqësor dhe pa
gjakderdhjke nga diktatura në demokraci. Kjo ishte një faqe e ndritur e
historisë moderne të Shqipërisë, për faktin se Tirana nuk u bë as Bukuresht
dhe as Tien An Men, ku rinia u shkel me tanke. Tirana realizoi kalimin
paqësor nga diktatura 50-vjeçare në demokracinë pluraliste me sukses. Më në
fund Ramiz Alia i vuri karrierës së tij shumë kontradiktore një kurorë
ulliri.

Duke u nisur nga sa keni shfletuar, studiuar dhe konstatuar prej materialeve
të arkivave, a mendoni se diplomacia evropiane u aktivizua seriozisht në
drejtim të vendit tonë, pas vdekjes së Enverit?
Në fakt, pas vdekjes së Enver Hoxhës, është rritur mjaft interesimi, sidomos
i perëndimorëve për Shqipërinë. Natyrisht, nuk ishte e lehtë, sepse elita
politike dhe diplomatike shqiptare ishte shumë konservatore dhe kishte vite
që ishte shkëputur nga kontaktet me botën. Dihet që politika e shtetit të
Hoxhës ishte vetizoluese e, po ashtu edhe diplomacia. Tashmë ishte shumë e
vështirë të riaktivizoheshin linja, instrumente dhe njerëz të tjerë për ta
çarë këtë rrugë. Momenti më i rëndësishëm që tregon iniciativën perëndimore
drejt Shqipërisë, është interesimi i Gjermanisë Federale. Ky shtet i
fuqishëm, pas ardhjes së Shtrausit në Shqipëri, në vizitën e tij shumë
interesante, tregoi interes për vendin tonë. Në fakt, interesi i Shtarausit
dhe i Gjermanisë nuk ishte vetëm për Shqipërinë. Para së gjithash, interesi
i tyre ishte për Jugosllavinë. Qëllimi strategjik i Gjermanisë Federale
ishte të bashkonte dy Gjermanitë, të ndara pas Luftës së Dytë Botërore.
Barrierë kryesore për këtë bashkim ishte Bashkimi Sovjetik, ndaj dhe ky vend
duhej dobësuar. Kjo do të arrihej nëpërmjet dy rrugëve: dobësimit të tij të
brendshëm nga pikëpamja ekonomike, por edhe nëpërmjet shkëputjes së aleatëve
të tij rajonalë. Pra, nxjerrja njëri pas tjetrit e satelitëve të BS-së nga
orbita e tij. Qëllimi i kësaj të fundit ishte që aleatët e shtetit sovjetik
të mos përdoreshin nga ai ushtarakisht në rast të një konflikti të mundshëm,
kundër synimit të Gjermanisë për bashkim. Kështu, iniciativa e Shtrausit, që
ishte kancelari i Bavarisë, synonte të testonte të gjitha vendet lindore,
lidhur me mendimin e tyre për Bashkimin Sovjetik, pra të dinte rreth
qëndrimit të tyre ndaj çështjes gjermane. Jo më kot Shtrausi pati tre -
katër objekte në bisedimet me palën shqiptare, ku spikati çështja e
konceptit të shqiptarëve mbi BRSS-në. Këtu pati diferenca mjaft të mëdha mes
dy palëve. Kjo vinte ngaqë Shtrausi kishte informacion të bollshëm mbi
zhvillimet politike në Bashkimin Sovjetik. Ai kishte arsye të mendonte se
kishte nisur degradimi i brendshëm politik dhe ekonomik. Ndërsa pala
shqiptare kishte mendimin e kundërt, që BRSS-ja ishte një fuqi e madhe që po
fuqizohej dhe po bëhej edhe më agresive në marrëdhëniet ndërkombëtare.
Çështja e dytë e bisedës mes Shtrausit dhe palës shqiptare ishte
Jugosllavia, ku edhe pati përputhje të plotë mendimesh mes personalitetit të
Bavarisë dhe Enver Hoxhës. Të dyja palët mendonin se Jugosllavia e pastitos
po shkonte drejt krijimit të tensioneve të mëdha, bazë e të cilëve ishin
konfliktet etnike, por edhe konfliktin e madh të interesave që lidhej me
pagimin e borxhit dhe të kredive të mëdha që Jugosllavia u kishte marrë
vendeve perëndimore dhe që po ballafaqohej më kërkesat insistuese të Fondit
Monetar Ndërkombëtar. Shtrausi parashikonte një shpërthim të shpejtë të
situatës atje dhe, në të njëjtin mendim ishte edhe politika shqiptare. Pika
e tretë e bisedimeve midis Shtrausit dhe palës shqiptare kishte të bënte me
mundësinë e vendosjes së marrëdhënieve diplomatike midis dy vendeve.
Natyrisht, pala shqiptare nuk ishte e mirëpërgatitur për një gjë të tillë.
Ajo shtroi disa çështje që kishte të bënte me reparacionet e luftës, të
cilat nuk mund të zgjidheshin, për arsye se ekzistonte një marrëveshje e
firmosur nga Gjermania dhe kjo njihet si Marrëveshja e Londrës. Në bazë të
kësaj marrëveshjeje Gjermania nuk lejohej të paguante reparacione për vende
të treta, pa kryer detyrimet ndaj palëve të dëmtuara drejtpërsëdrejti.
Meqenëse Gjermania ishte ndarë përgjysmë asnjëra prej tyre nuk merrte
përsipër të kompensonte dëmet e shkaktuara nga regjimi i Hitlerit. Shtrausi
në mënyrë konfidenciale i porositi shqiptarët që të studionin dhe të njihnin
më mirë instrumentet ndërkombatare. Megjithatë, ai insistoi që të
vendoseshin marrëdhëniet diplomatike dhe pastaj të kërkoheshin dhe të
gjendeshin rrugët për këtë problem. Shtrausi arriti në një konkluzion, të
cilin ia ka rekomanduar edhe kancelarit Helmut Kol, që politika e jashtme
dhe diplomacia shqiptare kishin ngelur shumë prapa dhe nuk kishte vizione të
qarta për dinamikën në të cilën po përfshihej periudha e fundit e Luftës së
Ftohtë. Vendi ishte i konservuar dhe gjithnjë e më shumë po i largohej
politikës së kohës. Kjo ishte arsyeja që nga këto indikacione të Shtrausit,
kërkesat që ai bëri, dhe synimet që pati, ai, faktikisht, nuk i realizoi. Më
pas edhe vdekja e Shtrausit e pengoi këtë proces. Më pas vdiq Enver Hoxha
dhe procedurat diplomatike vijuan normalisht.

A pati në këtë kohë interes për Shqipërinë edhe nga vende të tjera?
Po. Sigurisht që pas vdekjes së Enverit pati interes për marrëdhënie me
Shqipërinë edhe nga vende të tjera. Pati një intensifikim të marrëdhënieve,
sidomos në fushën e studimeve universitare dhe pasuniversistare,
kualifiimeve shkencore me Francën. Gjithashtu, edhe ky vend ishte i
interesuar për ngjarjet dhe zhvillimet në Jugosllavi. Ndërkohë Franca
dëshironte që Jugosllavia të mos shpërbëhej. Shteti francez e shikonte këtë
vend si një faktor të rëndësishëm ndikimi dhe balancimesh në Evropë.
Presidenti Miteran, pavarësisht se në diplomcinë zytare bëshkëpunomte me
kancelarin gjerman, Hermut Kol, në të gjitha fushat, në fakt, ka punuar
gjatë gjithë kohës për ta penguar bashkimin e dy Gjermanive. Ka materiale,
të dhëna, informacione direkte dhe indirekte, që tregojnë se Miterani është
përpjekur të ndikojë edhe te Gorbaçovi, që ky të mos e miratonte bashkimin e
dy Gjermanive. Në këtë sens, dy gjigantët e Evropës, Franca dhe Gjermania,
pavarësisht nga politika zyrtare e tyre, në diplomacinë konspirative punonin
me kahje të kundërt. Këto kahje reflektoheshin respektivisht edhe në
qëndrimin e Francës dhe Gjermanisë ndaj çështjes jugosllave. Prandaj,
Shqipëria, si një vend i lidhur drejtpërsëdrejti me fatin e Jugosllavisë,
ngaqë ka edhe faktorin shqiptar, edhe faktorin gjeopolitik, e ndiente këtë
nuancë të këtyre dy fuqive në rajon.

Edhe Italia e rriti shumë interesin e saj për marrëdhënie me vendin tonë, e,
sidomos për bashkëpunimin ekonomik, tregtar, në fushën e transportit.
Ndoshta Italia u tregua më e afërt dhe më dinamike dhe pati edhe rezultatet
më konkrete në bashkëpunimin me Shqipërinë, në periudhën pas viteve '85. Kjo
dëshmoi edhe për faktin që, edhe pas ndryshimeve në vitet '90, ky vend
perëndimor u tregua më i hapur për ta ndihmuar Shqipërinë, për ta
konsideruar atë vend mik dhe për ta mbajtur afër në atë periudhë që po
kalonim.

Padyshim, interesim të madh kanë pasur pas vdekjes së Enver Hoxhës për
vendin tonë Britania e Madhe dhe SHBA-ja, të cilat, në fakt, kishin qenë në
kontakt gjatë gjithë kohës, në lidhje me zhvillimet dinamike të brendshme të
Tiranës. Në mënyrë të drejtpërdrejtë, por dhe në mënyrë indirekte këto dy
vende hodhën demarshe drejt Shqipërisë. Në një mënyrë apo në tjetrën ato
dërguan mesazhe në disa nga përfaqësitë tona në vende të ndryshme të botës,
në Kombet e Bashkuara, ku SHBA-ja ka dhënë sinjale të drejtpërdrejta për
bashkëpunim me vendin tonë. Të njëjtën gjë ka bërë edhe Britania e Madhe, që
hodhi dhe idenë për zgjidhjen e çështjes së arit shqiptar, që ishte bllokuar
pas gjyqit për incidentin e Korfuzit. Në vitet '85 - '86, Britania e Madhe
dhe SHBA-ja u përpoqën të përdorin si ndërmjetës edhe Francën, për të
normalizuar marrëdhëniet me Shqipërinë. Kështu, ekziston një letër që
qeveria franceze ia drejton Tiranës, ku i thotë se ajo mund të vepronte si
negociatore për rinormalizimin e marrëdhënieve tona me Mbretërinë e Bashkuar
dhe SHBA-në. Pala shqiptare u ktheu francezëve një përgjigje mjaft
diplomatike, me anë të së cilës linte të kuptonte se shtyhej mundëisa e
fillimit të këtyre bisedimeve dhe i lihej Francës pak shans për
rinormalizimin e marrëdhënieve me këto dy vende. Për sa u takon
marrëdhënieve të Shqipërisë me SHBA-në dhe Britaninë e Madhe, kishte një
barrierë të dallueshme, pasi me Kushtetutën e vitit 1976 ndalohej
shprehimisht vendosja e marrëdhënieve të çdo lloji dy superfuqitë. Kështu që
kjo ishte një pengesë kushtetuese që nuk mund të kapërcehej pa miratuar një
amendament kushtetues, hap të cilin Ramiz Alia nuk e ndërmori. Ndërsa, për
sa u takon raporteve me Britaninë e Madhe nuk kishte ndonjë pengesë ligjore
për normalizimin e marrëdhënieve. Mirëpo, për faktin që doktrina e Enver
Hoxhës i kishte trajtuar në mënyrë binare anglo-amerikanët në platformën e
saj politike, si dy fuqi të pandara, të pashqitshme në strategjinë e vet
antishqiptare, edhe vendosja e marrëdhënieve të Shqipërisë me Britaninë e
Madhe nuk mund të shikohej si e shkëputur nga ajo e vendosjes së këtyre
marrëdhënieve me SHBA-në. Kështu që, pasojat e Kushtetutës për moslejimin e
marrëdhënieve me SHBA-në i vuajti edhe Britania e Madhe.

Thuhet se ka pasur edhe një lëvizje të diplomacisë japoneze në vitet '80 - '
85. Është e vërtetë kjo?
Po. Kjo është e çuditshme. Në këto vite ka pasur një interesim për
marrëdhënie me Shqipërinë edhe nga qeveria japoneze, pra një vend që ishte
shumë larg nesh. Kryesisht interesi për bashkëpunim me Shqipërinë në fushën
ekonomike nisi aty nga mesi i viteve '80. Kryesisht, japonezët kërkonin krom
dhe lëndë të tjera të para për të cilat vuanin shumë. Në fakt, këto
marrëdhënie nuk avancuan, por mbetën të ngrira. Mungoi vullneti politik nga
pala shqiptare për vendosjen e marrëdhënieve të drejtpërdrejta me Japoninë.
Një arsye tjetër e mosrealizimit të vendosjes së marrëdhënieve me një fuqi
botërore, si Japonia, ishte edhe fakti që institucionet tona ekonomike nuk
arritën asnjëherë të kuptonin lojën e tregut, të bursës, të koniunkturës
ekonomike, mekanizmat me të cilat funksiononte një shtet kapitalist si
Japonia. Iniciativat pozitive që mori Dhoma e Tregtisë së Shqipërisë gjatë
vizitës së përfaqësuesve të saj në Tokio, në atë periudhë, nuk iu përgjigjën
lëvizjet e duhura diplomatike. Kësisoj ato mbetën në kuadrin e dëshirave të
parealizuara. Sidoqoftë, këto tregojnë se pas vdekjes së Hoxhës, pati një
rritje të interesit nga vende të ndryshme për lidhje të marrëdhënieve me
Shqipërinë.

Ç'konkluzione dalin nga gjithë ai studim i historisë së diplomacisë
shqiptare? Cilat janë perspektivat e marrëdhënieve ndërkombëtëre sot, kur,
më shumë se kurrë, shqiptarët aspirojnë të integrohen në strukturat
evropiane?
Mendoj se konkluzioni kryesor që del nga studimi i të trija vëllimeve të
"Historisë së diplomacisë shqiptare" dhe sfidave me të cilat ne
ballafaqohemi sot, është se kërkohet një filozofi e re në politikën e
diplomacisë shqiptare. Pra, kjo do të thotë se ne po kalojmë nga vetizolimi
gjysmëshekullor në hapjen e Shqipërisë ndaj botës. Filozofia e hapjes është
një filozofi që synon ballafaqimin e identitetit tonë, të vlerave tona, të
kapaciteteve tona me vlerat dhe kapacitetet e një bote krejt të hapur.
Filozofi e re, do të thotë që ne nuk synojmë ta shpiem Shqipërinë gjëkundi,
nuk synojmë ta çojmë vendin tonë në Evropë, por Shqipëria duhet të adoptojë
vlerat evropiane. Ne duhet të sjellim pjesë të Evropës në Shqipëri, të
sjellim pjesë të vlerave të institucioneve, të kontakteve, të ideve.
Domethënë, procesi i integrimit është një proces i adoptimeve, i
përshtatjeve, i pranimeve tona të brendshme të vlerave të civilizimit të
madh. Kjo për faktin se nuk ka qenë bota e izoluar, por ne kemi qenë të
tillë. Pra, nuk ka nevojë bota të marrë standarde nga ne, por ne duhet të
adoptojmë vlera dhe standardet e tyre. Filozofia e re kërkon të kuptohet që
integrimi është një proces marrje-dhënieje. Domethënë, ne do të vihemi
përballë një bote të hapur, prej së cilës duhet të pranojmë dhe adoptojmë
vlera, standarde, kritere, kushte, por dhe do të mendojmë se çfarë do t'u
ofrojmë atyre. Integrimi është proces i dyanshëm. Historia e diplomacisë
shqiptare dëshmon se ne deri tani i kemi ofruar Evropës varfërinë tonë,
shtypjen e njerëzve, modele të shëmtuara diktature, përvoja vetizolimi,
eksporte krizash të brendshme dhe kriza rajonale, emigracion të
pakontrolluar, trafiqe, kriminalitet, elementë të korrupsionit, mungesë
kapacitetesh implementuese dhe njerëzore. Pra i kemi ofruar elementë të
deformuar, që janë rezultat i një rruge vetizoluese të Shqipërisë. Ne nuk
mund t'i afrojmë botës elementë të tillë negativë, të shpërfytyruar të
identitetit tonë. Në këtë sens, kur themi se filozofia e integrimit është
një filozofi marrje-dhënieje, në këtë mënyrë duhet të mendojmë se çfarë
duhet t'u ofrojmë evropianëve si vlerë tonën. Filozofia e re e integrmit
është një filozofi që ka të bëjë në radhë të parë me kuptimin e integrimit
si një çështje e përgjegjësisë qytetare shqiptare. Ky nuk mund të bëhet duke
kaluar përgjegjësitë te njëri-tjetri, por duke shpërndarë përgjegjësitë. Ai
nuk është përgjegjësi e pozitës apo opozitës më vete, por përgjegjësi e të
dyja palëve. Integrimi është një proces i gjatë, i largët gjithpërfshirës,
epokal.

 © 2003 Gazeta Panorama