Faqja 14/15 - SPECIALE Tetor 15, 2004
http://www.balkanweb.com/gazeta/gazeta.htm


HISTORIA

Roli i imzot Visarion Xhuvanit në njohjen e kishës autoqefale ortodokse.
Mbështetja e madhe që i dha Ahmet Zogu kësaj lëvizjeje atdhetare, e cila u
finalizua vetëm në vitin 1937

Kur krijohej Kisha Ortodokse shqiptare


Nos Xhuvani, Pavli Haxhillazi


Dëshira e ortodoksëve shqiptarë për të pasur një Kishë të pavarur është e
hershme. Atë e morën me vete ata që mërguan jashtë atdheut, në Amerikë,
Rumani, Bullgari, Egjipt, ku gjetën truall të përshtatshëm shenjat e
gjallërimit. Me shpalljen e pavarësisë (1912) dhe me formimin dhe
konsolidimin e shtetit të pavarur shqiptar më 1920 (Kongresi i Lushnjës),
kjo dëshirë erdhi duke u gjallëruar, forcuar dhe mori trajta më konkrete.
Ortodoksët shqiptarë, të udhëhequr nga kanoni kryesor "Kishë e lirë në shtet
të lirë", kërkojnë që të gjitha ritualet fetare të bëhen në gjuhën shqipe,
në gjuhën amtare. Organizimin shpirtëror në bazë të kanoneve të shenjta,
zyrtarizimin dhe miratimin e tij është e nevojshme ta bëjë në radhë të parë
shteti. Këtë nismë e mori Kostë Paftali, prefekti i Durrësit. Ai njoftoi
telegrafisht prefekturat në vitin 1922 për domosdoshmërinë e organizimit të
një tubimi për këtë qëllim të rëndësishëm. Çdo prefekturë do të zgjidhte nga
dy delegatë, midis tyre kishte edhe klerikë shumë të njohur, si Arkimandrit
Visarion Xhuvani, Arkimandrit Agathangjel Çamçja, Ikonom Vasil Marku, Papa
Harallambi, Papa Josifi etj. Qeveria shqiptare u tregua mjaft e interesuar
për çështjen shpirtërore dhe fetare të popullit të saj. Ajo i dërgoi një
qarkore prefekturave dhe nënprefekturave për të mbështetur zgjedhjen e
njerëzve atdhetarë, të cilët do të përkrahnin idenë e një kishe autoqefale
shqiptare. Kundërshtarët e autoqefalisë së kishës ortodokse shqiptare
përhapën gënjeshtra, sikur organizatore e mbledhjes së Kongresit të Parë
Kishtar të Beratit ishte qeveria. Ahmet Zogu, atëherë ministër i Brendshëm,
i hodhi poshtë këto shpifje. Kongresi kishtar ortodoks e shpalli
autoqefalinë e Kishës Ortodokse Shqiptare duke u mbështetur në kanonet
apostolike dhe të sinodeve të lidhura shpirtërisht, dogmatikisht dhe
apostolikisht me Kishën e madhe të Krishtit, me Patriarkanën e Stambollit.
Ky Kongres plotësoi aspiratat e ortodoksëve shqiptarë sepse vendosi
përfundimisht të drejtën e ligjshme të shqiptarëve ortodoksë për përdorimin
e gjuhës shqipe në kishë. Me vendimin Nr. 807 të datës 18-09-1922 Këshilli i
Ministrave bëri njohjen zyrtare shtetërore të vendimeve të Kongresit të
Beratit dhe i miratoi ato plotësisht sepse ishin mbështetur në parimin e
pavarësisë së shtetit shqiptar( A.Q.Sh. fondi 251,dosja 1254, viti 1922).

Stambolli nuk njeh kishën shqiptare
Këshilli i Naltë i zgjedhur në Kongres njoftoi të gjitha patriarkanat dhe
kërkoi miratimin e Patriarkanës Ekumenike të Stambollit, e cila nuk e
miratoi autoqefalinë e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Dy delegacione
njëri pas tjetrit shkuan në Stamboll dhe u takuan me Patriarkun. Në
delegacionin e dytë morën pjesë deputetë, klerikë të shquar, personalitete
të njohura të vendit, si At Vasil Marko, Dhosi Havjari, Vasil Avrami,
deputeti Thoma Orolloga, At Harallamb Torka, Dhimitër Kacimbra, Simon
Shuteriqi e Kristo Kirka. Me gjithë kërkesën e argumentuar bindshëm,
Patriarku nuk u tërhoq nga qëndrimi i tij i mëparshëm, duke vepruar me
diplomaci për njohjen e pavarësisë së Kishës dhe jo për njohjen e
autoqefalisë.
Për njohjen e pavarësisë, pra theksojmë jo të autoqefalisë, Patriarku i
Stambollit vuri këto kushte:
-Peshkopët që do të zgjidhen prej popullit shqiptar duhet të jenë miratuar
më parë prej tij.
-Patriarkana ka të drejtën e vetos në miratimin e Kryeepiskopit.
-Gjuha e vjetër e dëshirueshme e kishës, greqishtja, të zërë vendin e parë
në Kishë.
Këto kërkesa të Patriarkanës së Stambollit hidhnin poshtë vendimet kryesore
të Kongresit Kishtar të Beratit dhe opinioni atdhetar nuk u pajtua me këto
kërkesa. Ndërkohë diskutimet u bënë të ashpra dhe kontradiktat ndërmjet
atyre që ishin për autoqefalinë dhe atyre që i quanin të mjaftueshme
propozimet e Patriarkut të Stambollit erdhën duke u thelluar. Zbatimi i
vendimeve të Kongresit të Beratit u bë ngadalë sepse edhe dioqezat kryesore
ishin pa titullarët e vet. Gjithashtu edhe gjendja financiare e kishave
ishte shumë e dobët. Për të krijuar një gjendje më të favorshme Visarion
Xhuvani më 1923, që atëherë ishte deputet dhe anëtar i Këshillit të Naltë,
kërkoi nga Parlamenti ndihmë financiare prej 50.000 franga ari. Ai iu
drejtua Parlamentit me këto fjalë: " Kështu edhe nji herë ky Parlament t'i
marri parasysh gjithë nevojat dhe gjendjen delikate të Kishës Autoqefale
Kombëtare dhe të mos kursejë nji dhuratë të vogël që ka me prumun njisimin
dhe shqiptarizimin e ortodoksëve, punë që ka aq vlerë për interesimin ma të
naltë të shtetit në kohën e ardhme, sa nuk mund ta shpjegoj me kohën e pakët
që kemi".( Bisedime të Këshillit Kombëtar, faqe 221, viti 1923­­­)
Mbas disa diskutimesh Ahmet Zogu tha: "Asht e ditun se këto ndihma do të
jepen jashtë buxhetit dhe nji shumë prej 50.000 frangash ari nuk asht gja e
madhe. Qeveria pra, me gëzim e pranon dëshirën e komisionit të financave, që
kjo shumë t'i dhurohet Këshillit të Naltë të Kishës Kombëtare". Në këtë rast
Ahmet Zogu shprehu për herë të dytë vullnetin e mirë për të ndihmuar Kishën
Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Ai mbajti po këtë qëndrim në përkrahje të
Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare edhe në raste të tjera që do t'i
shohim më poshtë. Ndihma e miratuar në Parlament i dha udhë zgjidhjes së
problemeve të ngutshme të kishës sonë, por mungesa e Sinodit të Shenjtë me
dhespotë kanonikë, të cilët do të drejtonin veprimtarinë kishtare për të
vënë në jetë vendimet e Kongresit të Beratit, ishte pengesë e madhe.
Mitropolitët kanë qenë: Jerotheu në Korçë, Kristofori në Berat dhe Noli në
Durrës. Me veprimet e tyre këta titullarë u treguan të mefshtë dhe nuk
plotësuan kërkesën e Kongresit të Beratit për të dorëzuar dy kandidaturat e
mundshme, që atëherë ishin V. Xhuvani dhe A. Çamçja. Kaluan tre vjet nga
Kongresi Kishtar i Beratit dhe zgjidhja po dukej disi e largët. Ndërkohë
dioqeza e Durrësit mbeti pa Mitropolit. Për të plotësuar këtë post të
rëndësishëm kishtar dhe për të vënë në jetë vendimet e Kongresit të Beratit,
Këshilli i Naltë i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare ngarkoi Visarion
Xhuvanin që të drejtonte Mitropolinë e Durrësit sipas dekretit Nr. 686 të
datës 28.3.1925. Nga klerikët dhe bashkëpunëtorët e vet Visarioni kërkoi që
të ruajnë dhe të zbatojnë në mënyrë të plotë kanonet e shenjta për nder të
kishës dhe për të mirë të popullit. Plotësimi i kësaj detyre kërkonte që
Mitropoliti i Durrësit të kishte gradë episkopale. Visarioni nuk mund të
priste deri sa të zbutej zemërimi i Patriarkanës së Stambollit dhe nuk u
pajtua me plogështinë, durimin dhe përunjësinë e ndonjë dhespoti tjetër. Ai
ishte i bindur se Patriarkana dëshironte që kisha shqiptare të mbetej e
varur përgjithmonë prej saj. Ishte koha për të vetëvepruar me guxim dhe me
sakrifica. Atëherë pa mbështetjen e Këshillit të Naltë, Visarion Xhuvani
shkoi në Mal të Zi dhe më 3 maj të vitit 1925 u dorëzua në gradën
episkopale. Akti i dorëzimit të Visarionit pati jehonë të dyfishtë. Disa
mendonin se punët do të shpejtoheshin për formimin e Sinodit, të tjerë e
quajtën shkelje disiplinore. Midis tyre kishte dhe anëtarë të Këshillit të
Naltë të cilët nuk e njihnin si Mitropolit dhe e ndalonin që të celebronte
Meshë Episkopale. Madje ata arritën të kërkojnë që të merreshin masa
disiplinore ndaj tij. Përplasjen e Episkopit të ri me Këshillin e Naltë e
zgjidhi ministri i Punëve të Brendshme, A. Dibra, i cili, në përgjigje të
letrës së dërguar nga Prefektura e Elbasanit më datën 24.2.1927, ka shkruar:
" Meqenëse Sinodi i Shenjtë është në formim e sipër, të ruhet statuskuoja
dhe problemi të zgjidhet prej Sinodit".( AQSh f. 152, dosja 20, viti 1927).

Xhuvani nuk mposhtet
Në vitin 1926 Patriarkana e Stambollit ndërmori një veprim tjetër diplomatik
për të mposhtur qëndresën e atdhetarëve shqiptarë dhe për të bindur Qeverinë
dhe Mbretin e shqiptarëve. Ajo dërgoi në Shqipëri Eksarkun Krisanthos,
Mitropolit i Trapezundës dhe laikun P. Kotoko. Misionarët grekë ngulën këmbë
përsëri për ruajtjen e privilegjeve të Patriarkanës së Stambollit.
Ortodoksët shqiptarë atëherë u ndanë në dy grupe: në përkrahës të idesë së
autoqefalisë dhe në përkrahës të kërkesave të Patriarkanës. Ndërkaq
ortodoksët e Vlorës me Tol Arapin në krye i dërguan këtë telegram At Vasil
Markos më 10 qershor të vitit 1926: "Krisanthi vjen në Korçë, kini kurajo
patriotike dhe mos bini viktimë e dhelpërive fanariote. Kemi lindur
shqiptarë, rrojmë dhe do të vdesim shqiptarë. Statuti i Beratit për të cilin
jemi betuar nga ana jonë nuk cenohet".
Visarioni doli në ballë të përpjekjeve që kundërshtonin ndalimin e gjuhës
shqipe në liturgjinë fetare. Vënien e gjuhës greke nuk e quajti të
logjikshme edhe për arësye filologjike, sepse pjesa më e madhe e librave
liturgjikë ishin përkthyer e përshtatur në gjuhën shqipe nga njerëz me
kompetencë profesionale. Kontradiktat midis intelektualëve për këtë çështje
të rëndësishme të Kishës Ortodokse Shqiptare i zgjidhi Mbreti Zogu i Parë, i
cili me vendosmëri ka deklaruar: " Aq më ban ç'mendon Patriarkana. Në
Shqipni jam zot vetë dhe komandoj unë".(70 vjet të Kishës Ortodokse
Autoqefale, Tiranë 1993, faqe 71). Më 13 nëntor të vitit 1929 Kryeministri i
Shtetit Shqiptar, Koço Kota, iu drejtua me dy shkresa Mitropolitëve Jerotheu
dhe Kisi që ishin që të dy në Korçë, dhe shfaqi dëshirën që dy kandidatët
për peshkopë (Çamçe dhe Ambrosi) të dorëzoheshin sa më parë dhe me këtë
mënyrë të plotësoheshin kushtet për formimin e Sinodit të Shenjtë të Kishës
Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Katër muaj kaluan pa u bërë asgjë. Qeveria
kërkoi zgjidhje të brendshme të sinodit, ndërsa ata që nuk e përkrahën këtë
ide kërkuan zgjidhje tjetër. Kërkesat e tyre jo vetëm që nuk qenë kanonike,
por qenë dhe të pamundshme për interesat kombëtare të ortodoksëve shqiptarë
dhe për parimet shtetërore. Për formimin e Sinodit u interesua në mënyrë të
veçantë Këshilli i Naltë i Kishës Ortodokse Autoqefale, i cili u mbështet në
vendimet e Kongresit të Beratit, në kanonet e shenjta dhe te qeveria
shqiptare e kohës. Në shkurt të vitit 1929 Kryetari i Këshillit të Naltë të
Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë njoftoi Visarion Xhuvanin. Detyra
e re që iu ngarkua Visarionit u miratua menjëherë nga Qeveria Shqiptare. Çdo
pritje e mëtejshme do ta dëmtonte rëndë autoqefalinë e Kishës Ortodokse
Shqiptare, prandaj në mbledhjen e jashtëzakonshme të Këshillit të
Ministrave, të kryesuar nga Naltmadhnia e Tij, Mbreti Zog I, në të cilën
morën pjesë Koço Kota, Pandeli Evangjeli, Hiqmet Delvina, ndërsa nga
Këshilli i Naltë Kishtar At Vasil Marko dhe Imzot Visarioni. Ky i fundit u
ngarkua që të zgjidhte dy episkopë kanonikë të huaj, të cilët do të
dorëzonin kandidatët shqiptarë. Nga 11 shkurti deri më 17 shkurt të vitit
1929 u bënë hirotonisjet e episkopëve dhe më 18 shkurt do të formohej
Sinodi. Këto qenë ditë festive për ortodoksët dhe për myslimanët shqiptarë.
Meshat që u mbajtën atëherë ishin ngjarje të shënuara në historinë e Kishës
Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Mbretin në to e përfaqësoi Kolonel Zef
Seregji, mori pjesë kryeministri Koço Kota, ministri i Drejtësisë Hiqmet
Delvina, Xhafer Vila, Yzedin Beshiri, Abdurrahman Kroi, Dr. Basho, Tefik
Mborja etj. Diskutimet e gjata shtatëvjeçare për zgjedhjen e Sinodit të
Shenjtë morën fund. Gazeta e Re atëherë shkroi: "Më në fund ideja kombëtare
ngadhënoi si gjithnji sepse ajo buron nga shpirti i kombit dhe asht besue në
duer të forta patriotike".

Kongresi i Korçës
Mbas formimit të Sinodit u shtua shumë zemërimi i Patriarkanës së Stambollit
dhe i Patriarkanës greke. Të dyja bashkë dhe veç e veç ato e rritën trysninë
dhe i shtuan sulmet ndaj Sinodit dhe veçanërisht ndaj Kryeepiskopit
Visarion, ndaj mbretit Zog dhe Qeverisë shqiptare. Për të përballuar këto
shpifje, të cilat mund të arrinin në formë ankese deri në Lidhjen e Kombeve,
Këshilli i Ministrave me vendim Nr. 218 të datës 21.3.1929 vendosi të
formojë një komision, të përbërë prej ministrit Fuqiplotë Mehdi Frashëri dhe
Dhimitër Pogës, drejtor politik pranë kësaj Ministrie për të ndjekur
veprimet e mundshme dhe për të mbrojtur interesat e shqiptarëve, për t'u
bërë ballë situatave në rast se Qeveria greke do ta shtronte çështjen e
Autoqefalisë së Kishës Ortodokse në Lidhjen e Kombeve. (AQSh. fondi 251,
dosja 850, viti 1929) Pa u tutur ndaj presioneve të brendshme dhe shpifjeve
të jashtme, Sinodi, me Visarionin në krye, punoi në mënyrë intensive për të
përgatitur Kongresin e dytë të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare në
Korçë. Edhe për këtë veprimtari kujdesi i Qeverisë dhe i Naltmadhnisë së
Tij, Mbretit Zogu I, ishte në lartësinë e duhur, duke përballuar edhe një
pjesë të shpenzimeve financiare. Kongresi do të miratonte Statutin definitiv
dhe rregulloren e brendshme të administrimit të kishës. Më 19 qershor të
vitit 1929 të 46 delegatët përfaqësues të klerit dhe të popullit të
Shqipërisë u mblodhën në Korçë për punimet e Kongresit të Dytë Panortodoks.
Kongresi historik i Korçës miratoi njëzëri dokumentet bazë të Kishës dhe
mjaft vendime të tjera, duke e vendosur Kishën Shqiptare krahas kishave të
tjera ortodokse ballkanike, evropiane e botërore.

Njohja e autoqefalisë shqiptare
Në vitin 1935 Naltmadhnia e Tij, Mbreti Zog, kërkoi njohjen e autoqefalisë
nga Patriarkana, duke dërguar Koço Kotën e Josif Kedhin në krye të një
delegacioni pranë Patriarkut për t'i dhënë Tomusin Kishës Ortodokse
Shqiptare. Kërkesave të Patriarkanës iu shtua edhe një kusht tjetër: largimi
i Visarionit nga detyra e Kryeepiskopit. Visarioni, që dha kaq shumë për
kishën tonë, vendosi të vetëflijohej dhe në Sinodin VII pranoi të jepte
dorëheqjen. Mbas 27 majit të vitit 1936, dita kur dha dorëheqjen Visarioni,
e deri më 12 prill të vitit 1937, pati veprimtari të dendur diplomatike për
të bindur Patriarkun e Stambollit që të miratonte Tomusin. Ai nuk lëvizi nga
kërkesat e veta, vetëm se i zbuti ato dhe ia përshtati diplomacisë së kohës,
miratoi Tomusin dhe në krye të Kishës Shqiptare erdhi Imzot Kristofor Kisi.
Edhe më vonë Naltmadhnia e Tij, Ahmet Zogu, tregoi vëmendje të veçantë për
mbarëvajtjen e Kishës Ortodokse Shqiptare. Dhënia e Tomusit nga Patriarkana
e Stambollit për Kishën Ortodokse Autoqefale Shqiptare u bë më 12 prill të
vitit 1937. Kjo erdhi pas punës këmbëngulëse që bënë klerikët shqiptarë me
Kongresin e Beratit, të Korçës dhe pasi formuan Sinodin e tyre.


Grekët bllokuan udhëtimin e kryeepiskopit shqiptar

Mbreti Zog porositi avion në Itali për imzot Xhuvanin
Për realizimin e misionit fetaro-kombëtar Visarion Xhuvanin e mbështeti
Naltmadhnia e Tij, Zogu I. Kur Visarioni u burgos nga regjimi komunist (nga
viti 1948 deri më 1962) një nga bashkëvuajtësit e tij, Beqir Ajazi, për
ndihmën e pakursyer që dha Naltmadhnia e Tij, Zogu I, në librin "Nga zhgaba
me kurorë deri te drapri me çekan" shkruan: "Kishte vdekur Patriku i
Bukureshtit dhe i gjithë Rumanisë. Siç e duan kanonet varrimi i tij do të
zhvillohej me ceremoni madhështore ku do të ishin jo vetëm klerikët e lartë
të vendit, por edhe përfaqësuesit zyrtarë nga kishat e vendeve të tjera,
ndër të cilat bënte pjesë edhe Shqipëria, që dilte për herë të parë si
autoqefale. Meqë vdekja e Patrikut kishte qenë e befasishme dhe kur
përfaqësuesi i kishës shqiptare, Visarioni, duhej të ishte patjetër,
Naltmadhnia e Tij, Zogu I, kishte porositur një takëm ceremonial për meshë,
të thurur e të qëndisur krejt prej ari. Vetëm kamillafi i rëndë (mitra) dhe
skeptri kishin kushtuar më se 400 napolona ar.
Linja ajrore për në Bukuresht atëherë kalonte Tiranë-Athinë-Sofje-Bukuresht.
Kështu që veç vizës së tranzitit të Bullgarisë duhej edhe ajo e qeverisë
greke. Kjo e fundit kishte refuzuar dhënien e vizës për Visarionin, sepse
Imzot ishte "persona non grata" atje dhe i dënuar për shkak të veprimtarisë
që kishte kryer me rastin e autoqefalisë. Dukej sheshit se autoritetet greke
po bënin çmos për ta penguar kishën tonë që të paraqitej në një ceremoni
botërore, siç qe ajo e varrimit të Patrikut të Rumanisë. Për t'ua hedhur në
ajër planin e sabotimit të tyre, Naltmadhnia e Tij, Zogu I, kishte porositur
aeroplan të posaçëm, duke e kaluar Visarionin në Itali dhe s'andejmi në
Rumani.
Sipas rregullave të protokollit i kish takuar Visarionit që të ishte i pari
në krye të kësaj ceremonie. Pjesët e tjera, pamjen, veshjen dhe aftësitë
kishtare i kishte vetë Visarioni, i cili kishte korrur atje një simpati të
madhe për kishën tonë, për veten e vet dhe për Shqipërinë. Në lidhje me këtë
veprimtari Gjergj Bubani më ka thënë se gjatë ceremonisë mijëra gra
shqiptare të Bukureshtit ndërprenin herë pas here kortezhin për t'i dalë
përpara Visarionit, duke brohoritur me devocion: "Jetë të gjatë o dhespoti
ynë".

------------------------------------------------------
15 Tetor 2004 http://www.panorama.com.al/ © 2003 Gazeta Panorama





Faqe 12/13 - Speciale
15Tetor 2004

dossier

"Pasi më ra në dorë letra e Enver Hoxhës, që udhëzonte mosnjohjen e
Marrëveshjes së Mukjes, iu bashkangjita forcave nacionaliste"

Protopapa: Si kalova nga Grupi i të Rinjve në krah të Abaz Ermenjit


Sejfi Protopapa

vijon nga numri i kaluar

Në një nga ditët e gushtit 1943, në zyrën e shtypit komunist, mua më ra në
dorë një letër e firmosur nga "Shpati", i cili ishte pseudonimi i Enver
Hoxhës gjatë luftës. Letra bënte me dije udhëheqjen komuniste të Beratit që
Partia Komuniste nuk e njihte Marrëveshjen e Mukjes dhe udhëzonte fillimin e
luftës për kontrollin e plotë politik dhe ushtarak të vendit.

Pasi lexova atë letër u konsultova me xhaxhanë tim, Veli Protopapën dhe ai
më sugjeroi që t'ia tregoja atë letër Abaz Ermenjit, komandantit të forcave
balliste të zonës së Beratit, i cili ishte stacionuar në Bashki. Pasi bëra
këtë gjë, u vendos që anëtarët e Grupit të të Rinjve të bashkoheshin me
forcat e Ballit dhe unë të qëndroja në shtabin e Abaz Ermenjit.

Incidenti me partizanët
Pikërisht një ditë para se këto plane të materializoheshin, në kohën e
drekës i ofrova babait që ta çoja me biçikletë në shtëpi. Babai hipi në
zgarrë, ndërkohë që, për siguri, dy ballistë të armatosur na shoqëronin nga
mbrapa. Nga godina e Bashkisë në atë të Prefekturës, i dhashë biçikletës
ngadalë. Për t'u futur në rrugicën e shtëpisë sime më duhej t'i vija rrotull
Prefekturës. M'u tek kthesa e Prefekturës, më dolën përpara një grup prej 7
partizanësh të udhëhequr nga Ceno Velmishi, një kushëri imi i largët. Ata më
kërkuan që të shkoja me ta në godinën e Prefekturës për një vizitë të
shkurtër. Dy ballistët e armatosur ngrinë në vend rreth 10 metra pas meje.
Unë i kërkova Cenos që të çoja babanë një herë në shtëpi e pastaj të shkoja
me të, por ai nuk pranoi. Babai, i bezdisur nga fakti që ky incident absurd
po e vononte për ngrënien e drekës, tha: "Ju çuna keni vënë nga një dyfek
krahëve dhe çoç ju duket vetja. Pa më lini të shkoj në shtëpi tani se u bëra
vonë për drekë"! Pastaj, ai iu drejtua Cenos dhe i tha të hapte rrugën,
ndërsa mua më urdhëroi që të vazhdoja t'i jepja biçikletës.

Sapo çova babain në shtëpi, u ktheva në Bashki duke kaluar nëpër rrugë
dytësore. Ajo ditë shënoi të parën ditë në jetën time si një njeri i vënë në
shënjestrën komuniste. Ajo ditë ishte zanafilla e vuajtjeve që shoqëruan
arratisjen time nga Shqipëria me një motobarkë peshkimi, jetën në kampet e
refugjatëve të UNRRA-s dhe arritjen në SHBA në vitin 1947.

Duke iu rikthyer ditës kur mora babain në biçikletë për drekë, në po atë
ditë, Neti Fuga pothuajse u varros e gjallë, por u shpëtua nga Mehmet Shehu,
dora vetë. Kjo, sepse Neti e kishte pas ndihmuar komandantin Shehu në një
përplasje të mëparshme me fashistët italianë. Fatbardh Guri arriti të
arratisej në Greqi në fund të luftës dhe pastaj të vinte në Nju Jork. Resul
Dollani dhe Namik Meqemeja qëndruan në Berat, duke thënë se nuk kishin bërë
asnjë gjë që të kishin frikë të qëndronin. Kuptohet që ata u arrestuan dhe u
ekzekutuan pa një pa dy nga komunistët fill pas hyrjes së tyre në Berat.

Çdo ditë kur ngrihem në mëngjes, shikoj në mendje tabllonë e Resulit,
Namikut, e të tjerëve që u tërhoqën zvarrë rrugëve të Beratit drejt vdekjes
dhe pyes babanë tim të dashur se çfarë kishte ai në mendje gjatë atij
incidenti me biçikletë.

Disa ditë më vonë
Pas disa ditësh, forcat komuniste u larguan nga Berati për t'u vendosur në
zonat rurale të ashtuquajtura të çliruara. Kjo lëvizje ishte në zbatim të
udhëzimeve të letrës së përshkruar më sipër. Ndërkohë, forcat e Ballit
qëndruan edhe për disa muaj në Berat, i cili u bë një qendër e grumbullimit
të të gjitha forcave më në Jug që ishin tërhequr nga presioni i komunistëve
fitimtarë.

Gjatë konfrontimit të armatosur të luftës civile midis partizanëve dhe
ballistëve, Partia Komuniste fitoi goxha kapital politik në territorin që
ajo kontrollonte. Balli, nga nevoja, u detyrua që të mos luftonte gjermanët.
Një armëpushim delikat mbizotëronte midis gjermanëve dhe ballistëve,
ndërkohë që Balli Kombëtar mundohej të ruante identitetin e tij si një forcë
çlirimtare.

Sulmi mbi gjermanët dhe largimi nga Shqipëria
Eventualisht, nga fundi i luftës, një grup prej 600 ballistësh, pjesë e të
cilit isha edhe unë, iu atashuan oficerët e misionit ushtarak britanik
kolonel McClean dhe major Julian Amery, si dhe radisti i tyre. Forcat tona
zunë pozicion në malin e Lezhës. Forcat partizane nuk operonin në atë zonë
të vendit. Si rrjedhim, forcat tona sulmuan me sukses një autokolonë të
madhe gjermane që shkonte drejt Shkodrës.

Një muaj më vonë, misioni britanik pranë Ballit mori urdhër që të largohej
nga Shqipëria. Fill pas largimit të tij, forcat e Ballit u shpërndanë. Unë
përfundova në një motobarkë që transportoi rreth 100 veta drejt Italisë, në
pjesën që kontrollohej nga armata e tetë britanike. Atje na vendosën në një
kamp refugjatësh, në të cilin ofrohej strehë dhe ushqim për ata që deshën të
rrinin.

Ekzekutimi
Gjatë luftës civile në Shqipëri, unë isha në qytetin e Beratit dhe i
atashuar në komandën qendrore të guerrileve të Ballit Kombëtar atje. Pas
kapitullimit të forcave italiane tek Aleatët, dy forcat kryesore të
guerrileve në vend, Fronti Nacional Çlirimtar (komunistët) dhe Balli
Kombëtar, zbritën në qytetin e Beratit nga zona malore në Lindje të qytetit.
Në fakt, pas fillimit të luftës civile mes dy forcave guerrile, vetëm forcat
e Ballit Kombëtar mbetën në qytetin e Beratit. Ushtria gjermane arriti të
stacionojë vetëm 100 ushtarë në Kuçovë për të mbrojtur fushat e naftës dhe
ndërtesat e uzinës së naftës në atë zonë, afro 16 km në Perëndim të Beratit.
Për shkak të luftës civile, ne nuk i shqetësuam gjermanët në Kuçovë dhe ata
nuk na shqetësuan neve. Ushtria gjermane nuk hyri kurrë në qytetin e Beratit
gjatë luftës civile.

* * *

Në atë kohë, në fund të 1943, lideri i Ballit në Berat ishte prof. Abaz
Ermenji që kishte marrë doktoratën për letërsi nga Universiteti i Sorbonës
në Paris. Si një profesor antifashist i njohur në Liceun francez në Korçë,
autoritetet italiane e kishin internuar atë në Ventottene, në Itali, që kur
hynë në Shqipëri në 7 prill 1939. Kur u lirua nga internimi, ai u bashkua me
lëvizjen e Ballit Kombëtar dhe udhëhoqi një kompleks të rëndësishëm forcash
guerrile në zonën e Skraparit, përgjatë luginave në Lindje dhe Perëndim të
malit të Tomorrit, në Lindje të Beratit. Kur kapitulluan forcat italiane,
guerrilasit e Ballit Kombëtar hynë në qytet dhe e ngritën shtabin në
ndërtesën e Bashkisë, ndërsa guerrilasit komunistë (i quajturi Fronti
Nacional Çlirimtar) e ngritën shtabin në ndërtesën e Prefekturës. Të dy
forcat politike mbajtën një bashkekzistencë të brishtë për një kohë të
shkurtër deri në fund të 1943, kur forcat komuniste e lanë qytetin në bazë
të udhëzimeve nga Shtabi i tyre i Përgjithshëm, në mënyrë që të rirreshtonin
forcat për luftën civile që po vinte. Këto udhëzime gabimisht ranë në dorën
time. Unë i mora ato ndërsa po punoja në zyrën e shtypit të Frontit Nacional
Çlirimtar. Për shkak të lidhjes sime të kamufluar me të ashtuquajturin Grupi
i Rinisë së Beratit, unë zgjodha t'ia kaloja dokumentet prof. Abaz Ermenjit
dhe kështu, në atë moment, unë fillova rrugën time si një person i shenjuar
nga lëvizja komuniste në Shqipëri. Unë i kisha kaluar forcave kundërshtare
një dokument të shtypur që provon qartë për historianët e ardhshëm se
Komunistët me qëllim, nisën luftën civile në Shqipëri dhe faktikisht e
fshinë Marrëveshjen e Mukjes nga fundi i vitit 1943. Objektivi i tyre ishte
të shkatërronin ushtarakisht forcat e Ballit Kombëtar, në mënyrë që të mund
të ushtronin kontroll ekskluziv e diktatorial të qeverisë që do vinte pas
disfatës të shtetit Nazist Gjerman. Në atë kohë, ky ishte një objektiv
kryesor i Partive Komuniste në territoret e okupuara nga gjermanët,
veçanërisht në Evropën Lindore e Juglindore, nën direktivat nga sovjetikët
në Kremlin...

vijon nesër



Nesër do të lexoni

Si do të organizoja forcat nacionaliste të zonës së Roskovecit
Përse donim ta ekzekutonim ushtarin italian që kishte lënë shtatzënë një
vajzë
Incidenti me Dane Cukalatin dhe Bajram Xebën