Faqja 14/15 - SPECIALE Shtator 19, 2004
http://www.balkanweb.com/gazeta/gazeta.htm

DOSSIER II

Nga kujtimet e këshilltarit italian në Shqipërinë e viteve '30, të Mbretit
Zog, Pietro Kuaroni. Cila është e vërteta e shumëpërfolur për krushqinë e
mbetur në tentativë të Italisë me mbretin Zog

"Kur ne italianët kërkonim nuse për Ahmet Zogun"

Fatos Veliu


Unë u trallisa nga dhuntitë prej komediani që tregoi mbreti Zog kur i
propozova për një martesë me një të huaj. Ai kaloi në revistë, duke theksuar
aspektet negative të secilës, të gjithë alternativat e mundshme, që në
vërtetë nuk ishin të shumta. Vetëm pas disa orësh bisede, Mbreti e gjeti
zgjidhjen. Nëse kjo martesë duhet bërë, atëherë unë preferoj princeshë
Marien, vajzën e mbretit të Italisë. Ai e dinte mjaft mirë se ne nuk mund ta
realizonim këtë kërkesë". Kjo është vetëm një pjesë e dëshmisë së
këshilltarit italian të mbretit Zog në vitet '30, Pietro Kuaroni, mbi atë që
mund të quhet pa frikë, mblesëria e italianëve për mbretin shqiptar. Në
vitin 1928 ka lindur ideja në kancelaritë e diplomacisë italiane dhe më
gjerë që mbreti i Shqipërisë, Ahmet Zogu, të martohej me një vajzë të huaj
me prejardhje nga gjak mbretëror. Befasisht Zogu është trembur pas kërkesës
së italianëve për të pasur në krah të tij si bashkëshorte dhe mbretëreshë të
Shqipërisë një vajzë nga vendi i tyre. Ai ka sjellë lloj-lloj argumentesh
për të mos u bërë e mundur ajo martesë, në një kohë që ai bashkëjetonte me
vajzën jugosllave të njohur me emrin Franci. Ku arriti dinakëria e Ahmet
Zogut për të mbyllur çështjen e hapur me aq pasion nga miqtë e tij të
përtejdetit, që edhe ata të mos ngeleshin të fyer? Si arriti të hidhte tezën
e fundit pas shumë e shumë aludimesh dhe pas këmbënguljes miqësore të palës
italiane se, në qoftë se do të martohej me italiane, ai preferonte vajzën e
mbretit të asaj kohe, Marien? Çfarë ndodhi pas kësaj kërkese dhe si u mbyll
pa shumë bujë kjo çështje e hapur me aq dëshirë? Çfarë ndodhi me ministrin e
Jashtëm Vrioni dhe pse u shkarkua ai pas kësaj legjende. Gjithçka do t'i
lexoni në shkrimin e mëposhtëm, i cili u bë i mundur mes shumë kujtimesh të
ish-pjesëtarëve të oborrit mbretëror të asaj kohe, dhe kryesisht mbështetur
mbi kujtimet e këshilltarit italian në Shqipëri Pietro Kuaroni i cili njihej
si një nga diplomatët shumë të aftë të Italisë së atyre viteve, dhe që
shërbeu në Shqipëri që prej atij viti dhe deri në fillimin e Luftës së Dytë
Botërore. Kujtimet e tijë, na vijnë tashmë në Shqipëri nën titullin
"Valixhja diplomatike", e përkthyer nga Lazam Koldashi.


Në vitin 1928 në Shqipëri monarkia ishte vendosur plotësisht. Për
diplomacitë europiane kishte lindur prej kohësh dyshimi për mbarëvajtjen e
mbretit Zog, kryesisht për mbrojtjen e jetës së tij, pasi ekzistonte
mundësia e ndonjë atentati, siç edhe kishte ndodhur, dhe që mund t'i merrte
edhe jetën mbretit. Detyrimisht në një rast të tillë Shqipëria kalonte në
kaos dhe shqetësimi i diplomacisë italiane ishte se çdo arritje diplomatike
që mund të ishte siguruar me vendin e vogël, do të mund të kapërcehej në një
fazë të re rishikimi. Logjika e këshilltarëve italianë me eksperiencë kishte
çuar në skenë idenë e martesës së mbretit, që ai të ishte patjetër i
pranishëm në çdo kohë, qoftë edhe nëpërmjet trashëgimtarit të tij. Por pas
kësaj ideje, kishte lindur një tjetër shqetësim për kancelaritë e huaja.
Mendimi dhe konkluzioni i tyre ishte që kurrsesi Ahmet Zogu të mos martohej
me një vajzë shqiptare, siç kishte ndodhur në një fejesë të mëparshme të
tij, por që së fundmi rezultonte e shpërbërë. Në këtë rast, aludimi ishte se
do të ekzistonte rreziku tjetër, që të dilte një familje tjetër shqiptare, e
cila mbi bazën e parimeve dhe të zakoneve të rrepta patriarkale që
ekzistonin në zona të ndryshme të Shqipërisë, të rivalizonte familjen
mbretërore dhe të krijonte lëvizje dhe paqëndrueshmëri të brendshme, të
cilat mund të ishin me pasoja për të ardhmen e mbretërisë. Kjo ishte arsyeja
që në diplomacinë italiane ishte konsoliduar mendimi që mbreti shqiptar të
krijonte një lidhje me një familje aristokrate prej gjaku mbretëror të një
shteti tjetër brenda Europës. Në këtë rast, aleatët më të afërt të
Shqipërisë, italianët, këtë ide e konkretizuan për të pasur lidhjen
pikërisht në shtetin e tyre.

Kujtimet e Kuaronit
Si përherë, këshilltari i talentuar, Sola, kishte pasur një ide të
shkëlqyer: në Napoli jetonte markezi d'Auleta që zbriste nga Gjergj Kastriot
Skënderbeu, heroi i madh kombëtar i shqiptarëve. Markezi kishte vajza për të
martuar. Përse të mos e shtyje Zogun që të martohej me këto pasardhëse të
Skënderbeut, për të realizuar kështu bashkimin e dinastisë së atëhershme me
dinastinë e re? Natyrisht, kjo zgjidhje, më e mira dhe më praktikja, nuk u
pranua nga Roma. Përkundrazi, nuk e di mirë se nga cili ishte kristalizuar
te ne ideja për të martuar Zogun me një princeshë italiane me gjak
mbretëror. Arsyetimi i Romës ishte kompleks: Auleta e re, me t'u bërë
mbretëreshë e Shqipërisë, kishte rrezik të bëhej më shqiptare sesa
shqiptarët, gjë që do të kishte qenë krejt ndryshe nga një princeshë
italiane. E dyta, për shkak të prestigjit më të madh të gjakut mbretëror, do
të kishte qenë shumë më e lehtë, në rast se Zogu vdiste, të formohej një
regjencë italiane. Në letër nuk mungonte joshja. Po në realitet? Në fakt, ne
arritëm të bënim një gjendje më shumë se delikate. Linim kështu në dorën e
një revolucionari shqiptar të çfarëdoshëm një peng të dorës së parë, gjithë
duke shtuar rrezikun për komplikimet më të rënda. Veç këtyre, shtrohej
problemi i fesë. Zogu ishte mysliman, pa ndonjë zell të veçantë të
ekzagjeruar, nën shembullin e shqiptarëve të tjerë, por mysliman sidoqoftë.
Një bashkëshorte katolike sigurisht do të përbënte një element politik
pozitiv ndaj katolikëve të Veriut, krahina ndoshta më turbulluese e
Shqipërisë. Por si t'ia bënim? Sipas së drejtës kanonike, kisha katolike nuk
do të mund të jepte pëlqimin për martesë, veçse në qoftë se bashkëshorti do
të zotohej t'i rriste fëmijët e vet në fenë katolike. Mirëpo, në planin e
brendshëm, Zogu në asnjë rast nuk mund të merrte një zotim të këtij lloji.
Që të rrezikonim të prisnim rrufetë e Vatikanit, tani që Konkordati sapo
ishte përfunduar, kjo as që duhej të na shkonte në mendje. Sola i peshoi
shumë mirë këto pavoli. Por ç'të bënte? T'u kundërvihej udhëzimeve të
Romës?! E pamundur. Pastaj, po të përhapej në Shqipëri zhurma për martesë,
si mund të tërhiqeshim? Nuk mbetej gjë tjetër, veçse të përpiqeshim të
shtynim Zogun të thoshte vetë "Jo", por edhe kjo nuk ishte aspak e lehtë;
bisedimet, vetëkuptohet, duheshin zhvilluar në fshehtësinë më të madhe.

Çudia e Vrionit
Pas shumë analizash dhe vlerësimesh, duke rrëzuar një mendim si ngrihej një
tjetër, pasi u mënjanuan nga diplomatët italianë një shumicë ndërmjetësish,
u vendos së fundmi që me këtë punë të merrej ministri i Punëve të Jashtme
Iliaz Bej Vrioni. Ky ishte një njeri tepër energjik dhe me pasion për të
bërë këtë gjë, por nuk e kishte të qartë, sipas konceptit të tij, punën e
ruajtjes së sekretit. Sola dhe shumë zyrtarë italianë më mbrapa u informuan
mbi disa sjellje të Vrionit, i cili më së shumti, kur ulej në takime
konfidenciale me miq të tij, gjente momentin për t'i dhënë rëndësi vetes për
besimin që i kishin dhënë italianët dhe tregonte për atë çka ishte marrë
përsipër në lidhje me martesën e mbretit. Ai në këto raste tregonte xhepin e
tij, ku kishte futur fotografinë e princeshës Mari Adelaide, që Sola ia
kishte dhënë në misterin më të madh dhe thoshte: "E kam princeshën këtu në
xhepin tim". Italianët kishin kohë që e kishin diskutuar dhe e kishin rrahur
mendimin me të gjithë ndërmjetësit për problemin e gjetjes së princeshës
shqiptare, por asnjëherë kjo gjë nuk ishte diskutuar me vetë Zogun. Takimi
me të dhe përgatitja e mendimit të tij do të ishte me të vërtetë një odise
më vete. Megjithatë, në momentin e duhur u bë takimi i domosdoshëm, që do
t'i kushtohej posaçërisht këtij problemi. Në takim mësohet se ka qenë
këshilltari i tij i përgatitur, Sola, i cili kishte marrë përsipër të
menaxhonte misionin e ngarkuar, si dhe diplomati tjetër Pietro Kuaroni,
shënimeve të të cilit ne u referohemi tashmë, për të zbardhur atë moment
pikant që do të ndikonte në historinë e ardhshme të Shqipërisë, pas një
princi që po planifikohej të lindtte së shpejti. Mësohet se Sola me një
delikatesë të veçantë i ka parashtruar Zogut problemin e martesës dhe për
rëndësinë që kishte ajo për të personalisht dhe kryesisht për Shqipërinë së
cilës ai i përkiste. Zogu, si kishte dëgjuar me një durim të çuditshëm pa as
më të voglën ndërhyrje për gjithë kohën që foli Sola, e mori fjalën vetëm
pas mbarimit të tij. Fjalimi i Zogut ka qenë shumë më i gjatë se i
diplomatit italian, ku si ide të të gjitha sqarimeve të tij kishte atë të
vështirësive të shumta që haste në gjetjen e një vajze shqiptare. Këtë
moment të deklarimit të Ahmet Zogut e ka shfrytëzuar menjëherë diplomati i
huaj, i cili i ka prezantuar mendimin që ai të martohej me një të huaj.

Propozimet
Pas fjalëve të Solës, që i tha mbretit "Pse nuk martohesh me një të huaj", u
arrit një pikë bisede ku unë u trallisa nga dhuntitë prej komediani që
tregoi mbreti. Ai kaloi në revistë, duke theksuar aspektet negative të
secilës, të gjitha alternativat e mundshme që, në të vërtetë, nuk ishin të
shumta. Ai nuk njihte asnjeri dhe asnjeri nuk e njihte atë, mbretin.
Padyshim, zgjidhja më e pranueshme do të kishte qenë ajo e ndonjë princeshe
italiane. Por, a ishte e mundur që ta shtronte seriozisht këtë mundësi?
Menjëherë Ahmet Zogu ka hedhur dyshimet se a do të ishte i denjë për
mentalitetin e tij për një princeshë italiane. Ai u ka treguar në ato çaste
ambientet e tij, që nuk mund të përshtateshin për jetesën e një rangu të
tillë siç mund të ishte një princeshë italiane, dhe u ka folur për
marrëdhëniet e njerëzve në oborr, duke ngritur aludimin e ri se a do të
pranohet një gjë e tillë nga oborri? Por kryesisht Zogu ka hedhur idenë se
nuk mund të krijonte mundësinë, për vetë edukimin tradicional, për të
krijuar një barazi të domosdoshme me princeshën italiane. Në atë moment Sola
ka mbajtur shënim për gjithë sa tha mbreti dhe ka premtuar që të bisedojë
për çfarëdo aludimi të ngritur nga ai, duke e lënë bisedën të hapur për një
diskutim të dytë. Në të vërtetë, tema e martesës së mbretit Zog është
diskutuar jo një, por disa herë rresht, madje për një kohë jo të shkurtër,
ku së fundmi, pas shumë aludimesh që mbreti mund t'i ketë bërë ndoshta me
veten, ai kreu i pari manovrën për prishjen e kësaj lidhjeje që po
përgatitej të bëhej. Sipas shënimeve në "Valixhja diplomatike" të Kuaronit,
që ishte i pranishëm në atë takim, mësohet se Zogu ka thënë: "Nëse kjo
martesë duhet bërë, atëherë preferencat e mia personale janë më shumë për
princeshën Marie. Këtu flitej pikërisht për të bijën e mbretit të Italisë së
asaj periudhe. Zogu, me sa kuptohet, e kishte të qartë qëndresën që do të
hasej në Itali pas kësaj kërkese. Këtu dihej se do të vinin doemos çështjet
e protokollit, si dhe një mori hollësish të tjera, që me patjetër duheshin
rregulluar. Gjithmonë sipas shënimeve të Kuaronit, bëhet e ditur se: "Sola
ka treguar vërtet një shkathtësi të mrekullueshme, me sa dukej, rropatej si
një i dënuar për të sheshuar të gjitha pengesat. Në fakt, me të kapërcyer
një vështirësi i paraqiteshin dhjetë të tjera, që ai i hidhte si asgjë në
këmbët e shqiptarëve. Ka qenë me të vërtetë një lojë mjeshtrish. Pas asaj
kohe ata filluan të flitnin gjithnjë e më pak dhe përherë e më rrallë për
këtë punë, për t'i dhënë fund një ditë të bukur".

Pasojat për Vrionin
Pas gjithë asaj historie të nisur me shumë bujë dhe që shikohej me shumë
shpresë nga të dy krahët e qarqeve diplomatike, së fundmi ngeli një
mirënjohje nga ana e Zogut për dëshirën e mirë që adresohej në drejtim të
personit të tij nga pala italiane. Gjithsesi, më pas nuk do të ngeleshin në
hije shumë veprime të gabuara të ministrit të Jashtëm Iljaz Vrioni, të cilit
mosmbajtja e sekretit të asaj historie do t'i kushtonte postin, pasi
menjëherë u shkarkua nga detyra e kryediplomatit të Shqipërisë. Pas kësaj ai
u caktua përfaqësues i Shqipërisë në Paris. Më mbrapa, si kaloi kohë nga ajo
ngjarje, ka lindur shpesh pyetja se a e dëshironte Zogu vërtet një martesë
të tillë, apo mos ndoshta ishte një lëvizje diplomatike e tij për t'u
tërhequr nga mendimi i italianëve. Në fakt, është vërtetuar në shumë raste
se Ahmet Zogu ka qenë shumë dinak, por edhe në shumë raste të tjera ai ka
treguar se nuk e kishte dehur kurrsesi kurora mbretërore. Kështu që shumë
hamendje janë se Ahmet Zogu ndoshta ka pasur dëshirë vërtet që të lidhej me
anë krushqie me një nga dinastitë më të hershme europiane. Sërish për këtë
pikë në shënimet e tij diplomati italian shkruan: "Nga njëfarë iluzioni,
mjaft të vagëlluar ala orientale, që më bëri një ditë një nga njerëzit e tij
intimë, mund të dilte se Zogu mendonte që me t'u bërë kjo martesë, ne do të
ishim të prirur të dëshironim vdekjen e tij, të cilën më mbrapa e kishim
frikë, në mos ne, të paktën disa nga miqtë tanë shqiptarë". Ndërsa flitej
për një lidhje të tillë zyrtare me aleaten e tij më të mirë deri në ato
vite, Zogu, sipas të gjitha dëshmive të njerëzve që kanë jetuar në atë
periudhë në Oborrin e tij, mësohet se ka pasur në Shqipëri të thërritur që
nga Novi Sadi i Jugosllavisë një vajzë tepër simpatike që e thërrisnin
Franci. Së shumti atë e mbiquanin "Madamë Pompadureta". Ajo bënte një jetë
të fshehtë dhe nuk dilte në publik. Ishte si një femër haremi, por që nuk
dihet se deri ku i ka pasur marrëdhëniet me mbretin. Vetë Zogu mendonte se
ajo i sillte fat dhe se e kishte dobësi. Një nga oborrtarët e atëhershëm të
Zogut, i quajtur Kalem Golemi, dhe që tashmë jeton prej më se 50 vjetësh në
Francë, tregon se Franci (vajza jugosllave) kishte një trup të bëshëm dhe
ishte shumë e shkathët. Prezantonte që në fillim një tip të zgjuar, ndërkohë
që ishte fjalëpakë. I pëlqente të rrinte vetëm dhe në të shumtën e kohës
rrinte mbyllur në vilën e posaçme të cilën Zogu e kishte përcaktuar për të.
Vihej re qartë se Zogu kishte një dobësi të madhe për të, duke mos hequr
dorë asnjëherë nga mendimi i tij se ajo i sillte vetëm fat. Fatkeqësia e saj
ishte se nuk ishte përfshirë në zemrën e Nënës Mbretëreshë, të cilën Zogu e
respektonte shumë dhe që vendoste për shumë gjëra. Pas kësaj u bë ndarja me
të, për shkak të martesës që u vendos të bënte Zogu në vitin 1938 me
princeshën Geraldinë.


Mbreti Zog ia kishte falur zemrën francezes Vizirova

Marie Vizirova, kështu quhej valltarja franceze me origjinë ruse, e cila për
më shumë se dy vjet do të bashkëjetonte me mbretin Zog në Shqipëri. Ajo
erdhi në vendin tonë pas kërkesës që i bëri një nga ministrat e kabinetit të
atëhershëm të qeverisë, i cili shkoi për ta marrë posaçërisht në Francë. Tre
muaj ishte kontrata e parë e saj, me pretekstin e ardhjes për shfaqje
kërcimi për aristrokracinë e oborrit mbretëror shqiptar. Por këtu iu
komunikua se ishte pikërisht e preferuara e mbretit. Pas shumë rinovimesh të
kontratave të ndenjies në Shqipëri, kërcimtarja e kabareve të Parisit u
largua nga Shqipëria vetëm pas dy vjetësh, e së fundmi botoi edhe librin me
përshtypjet e jetës së saj të titulluar "Marie Vizirova", në të cilin një
kapitull të veçantë i kushton dhe marrëdhënieve me mbretin e Shqipërisë,
Ahmet Zogun. Nëpërmjet të tjerash, Vizirova shkruan se pas ikjes nga
Shqipëria, fama e saj në Paris gjatë dhënies së shfaqjeve "nudo" në lokalet
e natës ishte rritur së tepërmi, vetëm për faktin se ajo kishte qenë e
dashura e një mbreti.


Për një vit Mbretit Zog i ka gatuar e dashura e tij franceze, Marie Vizirova
Nga të dhënat zyrtare, mësohet se mbreti Zog, gjatë kohës që ishte në fuqi,
ka pasur si kuzhiniere motrën e tij, e cila ishte vejushë. Sërish
ish-oborrtari Kalem Golemi tregon se ndërsa motra-kuzhiniere i gatuante
mirë, ai për një vit nuk ka ngrënë ushqimin e gatuar prej saj, të cilin,
sipas porosisë së tij, e konsumonte kryeadjutanti që kishte detyrë të
provonte ushqimin para se të hante mbreti. Ndërsa vetë Zogu hante ushqimin e
gatuar nga e dashura e tij, Vizirova, e cila kishte ardhur nga Parisi. Pas
më se një viti që motra lodhej duke gatuar dhe ai as që e prekte fare, por
që as nuk e merrte vesh kush, u mësua dhe historia që çuditi të gjithë
oborrin. Konkretisht, ndërsa Zogu shikonte filmin me familjen e tij, motrat
dhe nënën, ndërmjet të tjerash pyetet nga motra-kuzhiniere nëse i pëlqeu
ëmbëlsira që hëngri atë drekë, pasi e kishte bërë shumë të mirë. Në ato
momente Zogu nuk e ka mbajtur më sekretin dhe i ka thënë së motrës se ai ka
një vit që nuk hante prej gatimeve të saj, por prej Maries. Në atë moment
motra, tepër e befasuar dhe duke qeshur nga ky mister, është çuar dhe tërë
humor është përleshur me të vëllanë mbret.


Legjenda e propozimeve diplomatike për martesën e mbretit Zog

Ishte viti 1928, kur martesa e mbretit të Shqipërisë u bë çështje e ditës e
qarqeve të diplomacisë europiane të kohës. Shumë mendime u hodhën dhe shumë
okazione u pranuan për të pasur patjetër në fronin mbretëror të shqiptarëve
një trashëgimtar të denjë. Mësohet se tepër të interesuar për këtë gjë kanë
qenë diplomatët italianë, të cilët ishin ndërkohë edhe aleatët kryesorë të
Shqipërisë së atyre viteve, me të cilët mbreti Zog kishte lidhur
marrëveshjet më të mëdha për koncesiondhënie të sektorëve më nevralgjikë të
industrisë. Për çështjen e ditës të shtruar së fundmi për martesën e mbretit
shqiptar, këshilltarët italianë të akorduar pranë mbretit mësohet t'i kenë
dhënë këtij të fundit mendimin që bashkëshorten ta merrte nga një familje
princërore të Italisë. Zogut ky propozim i është bërë nga pala italiane
nëpërmjet këshilltarit të tij të posaçëm, i cili këtë e kishte diskutuar dhe
stërdiskutuar gjatë më parë në kancelaritë diplomatike të vendit të tij. Ai,
pas kësaj, ka prezantuar një ide të lindur vetëm nga një mendje e zgjuar, që
në mënyrën më diplomatike hidhte poshtë propozimin italian pa bërë as më të
voglën fyerje. Përgjigjja e tij ishte se, në qoftë se kishin ndër mend për
një zgjedhje të tillë, që ai si mbret i Shqipërisë duhej të krijonte lidhje
me një princeshë italiane, atëherë preferencat i kishte për princeshën
Marie, e cila ishte e bija e mbretit të atëhershëm të Italisë. Kaq do të
mjaftonte për të vënë në dilemë gjithë përpjekjet për këtë eveniment
diplomatik, pasi dihej se pas kësaj qëndronte pothuajse pamundësia. Kjo
martesë, në qoftë se do të merrej në konsideratë për të filluar procedurat
protokollare të lidhjes mbretërore, kërkonte një pafundësi deklaratash dhe
një pafundësi veprimesh. Problemi më i madh hapej nga bashkimi i dy feve të
ndryshme, gjë që për kohën ishte diçka jo dhe aq e lehtë për t'u kapërcyer.
Kështu, pas shumë peripecish dhe përpjekjesh, pengesat që dilnin papritur në
skenën e veprimeve mblesërore sollën dështimin e kësaj tratative të
diplomacisë italiane.


----------------------------------------------------------------------------

Faqja 16 - GAZETA E TIRANES Shtator 19, 2004

HISTORIA E VEPRES GJIGANTE TE ARKITEKT BUTKES

Ja si u zhduk "Monumenti i Lirisë"
Simboli 2-vjeçar, më jetëshkurtri në kryeqytet

Rezarta Delisula


TIRANE

Një hark i ngushtë e shumë i lartë, ndërsa mbi të ishte vendosur një
shqiponjë. Kështu ka qenë "Monumenti i Lirisë" në kryeqytet, një prej
monumenteve më jetëshkurtër. Simboli i lirisë u ndërtua në vitin 1938 dhe u
shemb në vitin 1940. Ky monument gjigant u ndërtua në vendin ku sot ndodhet
Universiteti i Tiranës. Arkitekt Butka është autori i kësaj vepre, që u
zhduk shumë shpejt.

Përurimi
Më 1 shtator 1938 Tirana, por edhe i gjithë vendi, përjetonte një atmosferë
festive. Kështu e komentojnë gazetat e kohës situatën e festimeve të
10-vjetorit të mbretërisë. Pikërisht në kulmin e kësaj feste, kur u përurua
edhe radiostacioni i parë kryeqytetas, u vendos edhe zbulimi i "Monumentit
të Lirisë". Më 1 shtator 1938, në orën 10.30, princesha Ruhije, e shoqëruar
nga princi Salih, të rrethuar nga ministra, zyrtarë të lartë, përfaqësues të
trupit diplomatik në Tiranë, zbuluan monumentin gjigant. "Në fillim banda
luajti himnin e mbretnisë, ndërsa më pas princesha Ruhije zbuloi
monumentin", shkruan gazeta Drita. "Për lirinë kombëtare" ishte slogani që
shënohej në pllakatin gjigant poshtë "Monumentit të Lirisë".

2 vjet më pas
Një muaj para fillimit të projektidesë për planin rregullues të Tiranës, në
shtator të vitit 1939 arkitekti G. Bosion hartoi një studim të veçantë. Ky
studim lidhej me bulevardin, sot "Dëshmorët e Kombit", dhe ndërtesat që do
të ngriheshin anës tij. Studimi në fjalë kishte për synim lidhjen e qendrës
(sheshit "Skënderbej") me një shesh të ri që parashikohej të ndërtohej në
rrëzë të kodrës së Shën-Prokopit, të lidhura me bulevardin e madh. Për
ndërtimin e sheshit në rrëzë të kodrës së Shën-Prokopit u desh të shembej
"Monumenti i Lirisë", i cili u ndërtua vetëm dy vjet më parë. Sheshi ku sot
ngrihet godina e universitetit, sipas autorëve, mendohej të kishte karakter
politiko-sportiv. Fillimi i ndërtimit të kompleksit në fund të bulevardit
nisi me ndërtimin e godinës së kryeministrisë dhe universitetit, godina të
cilat u përdorën për instalimin e administratës civile e ushtarake. Sipas
librit të shkruar nga ish-kryearkitekti i Tiranës Koço Miho, "Shqipëria
vështrim urbanistik", ky kompleks në sheshin që sot quhet "Nënë Tereza", i
përbërë nga 6 objekte, i përket rrymës së neoklasicizmit bashkëkohës, që
disa e quajnë edhe "arkitekturë mesdhetare". Ndërtimi i këtij kompleksi
sakrifikoi një nga monumentet më jetëshkurtër të kryeqytetit, "Monumentin e
Lirisë", që ka qenë një ndër veprat më të mira të arkitekt Butkës. Me
largimin e mbretit Zog nga Shqipëria, duket se u zhdukën edhe disa nga
veprat që ai la pas. Rreth 4 vjet pas shembjes së "Monumentit të Lirisë" u
shemb me artileri të rëndë edhe Mauzoleumi i Nanës Mbretëreshë, ngritur para
Pallatit të Brigadave.