Autori i Lajmit: Neshat Tozaj
Në fund të tetorit 1990 nuk ndjehesha i vetmuar. Shokë të tjerë u grumbulluan më tepër rreth meje. Nëpër mbledhje të ndryshme qe thënë që Ismaili duhet të luftonte këtu, në vendin e vet për demokracinë. Por unë kisha më shumë informacion për punët e Ismailit dhe e dija që ai kishte bërë maksimumin. Përveç kësaj, e dija që kjo thuhej për arsye propagandistike. Shkas për ta vërtetuar këtë ishte artikulli i S.M., njërit prej titullarëve të “Zëri i Popullit”, në gazetën e tij. Ai i akuzonte intelektualët që bisedonin nëpër kafenetë (shprehje kjo e preferuar e Ramiz Alisë) dhe që nuk ngrinin probleme në shtyp. Kolonat e shtypit janë të hapura për ta, shkruante në mënyrë provokative demagogu vocërrak S.M. E shkëputa të gjithë paragrafin nga artikulli i tij dhe shkrova artikullin e parë publicistik në jetën time. Unë nuk shkruaja, se e dija që të bëheshe i botueshëm ishte shumë e dhimbshme. Mua më mjaftonin dy palë dhimbje: të letërsisë dhe të kinematografisë. Nuk doja t’u shtoja atyre dhe një të tretë, atë të publicistikës. Pasi i bëra një hyrje sipas shprehjeve klishe të modës, shpalosa pikëpamjet e mia për projektligjin mbi zgjedhjet. Në atë artikull bëra mëkatin e parë publik, duke u shprehur për domosdonë e pluralizmit partiak. Isha i bindur që artikulli nuk do botohej dhe sipas “rregullit të artë të shtypit tonë” një kopje e daktilografuar pastër do t’i dërgohej KQ të PPSH. Pavarësisht nga këto, mendova se e vlente të matje pulsin. Ja artikulli i plotë që nuk u publikua.
Tiranë, 2.11.1990

REFLEKSIONE MBI
NJE PROJEKTLIGJ
Duke u njohur me projektligjin e ri për zgjedhjet për deputetë të Kuvendit Popullor, bie në sy dukshëm përpjekja për një demokratizim të mëtejshëm të tij, që është jehonë e drejtpërdrejtë e proçeseve të ideuara nga Partia në plenumet e kohëve të fundit. Ligjet kanë karakter historik, atyre u bën apel historia në një periudhë të caktuar të zhvillimit shoqëror, prandaj edhe abrogimi i disave prej tyre në mënyrë të plotë ose të pjesëshme dëshmon vetëkritikën, vitalitetin e një shoqërie. Eshtë e natyrshme që zhvillimet e vrullshme të proçeseve demokratizuese në një shoqëri të kërkojnë edhe ndryshimet në legjislacion, por do të ishte e pafalshme ngutja, përshpejtimi i proçedurës, sepse do t’i bënte afatshkurtëra veprimet e këtyre ligjeve. Po të hedhim një vështrim retrospektiv në të kaluarën, do të vemë re se është ndryshuar tri herë kodi penal dhe kodi i proçedurës penale, se është ndryshuar po aq herë dhe Kushtetuta e Republikës dhe, megjithatë, në to janë bërë e po bëhen ndryshime të tjera të pjesëshme. Kjo tregon se nevojat objektive, që kanë qenë imperativ historik për ndryshime në legjislacion, nuk janë shoqëruar me një punë gjithaq të thelluar shkencore dhe se, mbi të gjitha, kanë qenë më tepër punë e teknokratëve të pakonfrontuar me opinionin shoqëror, i cili, në fund të fundit, duhet të vendosë fatet e shtetit të tij juridik.
Kjo gjë vihet re edhe në publikimin e projektligjit për zgjedhjet e reja që do t’i paraqitet Kuvendit Popullor në 12 nëntor për miratim. Mendoj se publikimi në gazetë nuk mund të jetë si qëllim në vetvete, por si mjet për realizimin e qëllimit. Që në fillim duhej vënë shënimi që shtetasve u vihej në dispozicion projektligji për të bërë vërejtjet dhe sugjerimet e tyre në përmirësim të tij. Kjo thirrje i bën më të ndërgjegjshëm anëtarët e shoqërisë për të marrë pjesë në njohjen dhe zbatimin e ligjeve, mbi të cilat bazohet shteti juridik i atdheut të tyre. Ajo çka bie në sy në mënyrë goditëse në projektligjin mbi zgjedhjet për deputetët e Kuvendit Popullor, është paplotëria e tij. Ligjëvënësi duket sikur ka evituar pjesën e dytë, gjithashtu po aq të domosdoshme: veprimtarinë e Kuvendit Popullor të zgjedhur demokratikisht. Dihet që zgjedhja e deputetëve për në Kuvendin Popullor, sado demokratike që të bëhet, nuk do të sillte ndonjë dobi të madhe, po të mos revolucionarizohej e demokratizohej edhe vetë zgjedhja e Kryesisë së Kuvendit Popullor, e presidiumit dhe të komisioneve të Kuvendit Popullor. Të gjitha këto janë lënë në heshtje në projektligjin në fjalë, sikur ligjëvënësit t’i interesonte vetëm pjesa e parë e zgjedhjeve që s’është gjë tjetër veçse zgjedhje e galerisë. Popullit i duhet kërkuar mendim detyrimisht edhe për mekanizmin e zgjedhjes së organeve drejtuese të Kuvendit Popullor që përbëjnë pushtetin e vërtetë dhe që mbartin në fakt sovranitetin e popullit, marrin vendim në emër të tij. Duket sikur ligjprojektuesi e ka lënë për më pas këtë çështje kaq të rëndësishme. Diskutimet e deritanishme për projektligjin janë bërë në komisionet e ndryshme të Kuvendit Popullor. Kjo sigurisht është një gjë pozitive, por jo e mjaftueshme. Çështja e ligjit për zgjedhjet e deputetëve të Kuvendit Popullor dhe e organeve drejtuese të tij duhet të jetë një çështje mbarëshoqërore dhe jo e drejtë vetëm e komisioneve të Kuvendit Popullor. Kjo duhet bërë në mënyrë të detyruar dhe të organizuar, sepse jo vetëm ka të bëjë me fatet e zhvillimit demokratik të vendit, por edhe me sigurimin e themeleve ekonomike, mbi të cilat është ngritur pushteti i popullit në Shqipëri. Meqenëse jemi te vija e masave si traditë e lashtë e popullit tonë, nënvizojmë se para këtij parimi të rëndësishëm duhet të jenë të gjithë të barabartë. Në nenin 23 të projektligjit, si subjekte janë organizatat politike dhe shoqërore, ndërsa në nenin 26 parimit të vijës së masave i nënshtrohen “kandidatët e propozuar nga organizatat shoqërore dhe shoqatat”. Nga kjo traditë bëjnë përjashtim në mënyrë të nënkuptuar kandidatët për deputetë të PPSH, kur dihet nga dokumente partiake se Partia nuk ka të drejta të pakufizuara, kur dihet, gjithashtu, nga Kushtetuta e Republikës se përpara ligjit janë njëlloj që të gjthë shtetasit.
Eshtë gjithashtu e diskutueshme çështja e subjekteve që kanë të drejtë të venë kandidatët e tyre për deputet të Kuvendit Popullor. Zgjerimi i tyre dhe specifikat në ligj që, në të vërtetë, ka qenë ndjekur tradicionalisht për zgjedhjet në Kuvendin Popullor, është pa dyshim një hap progresiv. Mirëpo dihet që të gjitha organizatat shoqërore, pavarësisht nga statusi i ri që mund të marrin, s’janë veç të krijuara nga Partia. Në literaturën e saj dhe në statutet e programet e tyre ato gjithnjë janë trajtuar si “leva” dhe “rripa transmisioni”, siç kanë qenë dhe do jenë në të ardhmen. Bashkimi i njerëzve nëpër organizatat mund të bëhet edhe sipas moshave (organizata e Bashkimit të Rinisë), sipas seksit (organizata e Bashkimit të Grave), sipas pjesëmarrjes në punë (organizata e Bashkimeve Profesionale), sipas pasioneve (shoqata e gazetarëve, shkrimtarëve dhe artistëve, sociologëve, gjuhëtarëve etj.). Por njerëzit bashkohen, pavarësisht nga këto, në radhë të parë, nga pikëpamjet e tyre politike, siç është rasti unikal i PPSH. Prandaj të rrekesh t’u japësh organizatave të ndryshme shoqërore apo shoqatave status të grupimeve të nivelit partiak, është diçka e paarritshme. Në vendin tonë, si rezultat i thellimit të proçesit demokratik të jetës, është dalluar uniteti nga unanimiteti, pastaj është pranuar pluralizmi i mendimit si një faktor i rëndësishëm zhvillimi e progresi. Dihet që pluralizmi i mendimit nuk mund të përjashtojë pluralizmin e ideve, prandaj s’ka si të mos e presupozojë edhe pluralizmin partiak. Do të ishte disi e pashpjegueshme dhe e paqartë që njerëzve t’u lejohet të kenë mendimin e tyre për të gjitha punët e shtetit, por në fund t’ju kërkohej të arrinin vetëm një emërues të përbashkët, në një rezultante unike. Mendoj se çështja e pluralizmit partiak është një problem i shtruar përpara shoqërisë së sotme shqiptare nga zgjidhja e të cilit do të varej e sotmja dhe e ardhmja e vendit tonë.
Në projektligjin e ri për zgjedhjet, mendoj se ishte vendi dhe koha të trajtohej edhe statusi i deputetit të Kuvendit Popullor. Për organet shtetërore dhe partiake ka qenë gjithnjë problem përparësia që marrin organet ekzekutive ndaj atyre legjislative në proçesin e kryerjes së detyrave. Mendoj se kjo do të përbëjë në mënyrë të vazhdueshme një kontradiktë përderisa të mos eleminohen shkaqet ligjore, shkaqe që lidhen me statusin e personit të zgjedhur. Më duket se duhet kapërcyer ajo, me të cilën jemi mburrur deri më sot, që te ne deputetët edhe votojnë për ligjet, edhe punojnë për zbatimin e tyre. Duket se ka ardhur koha që deputetët të jenë profesionistë, që ata të kenë zyrën, personelin e tyre dhe të gjitha mjetet për të mbajtur kontakte të vazhdueshme me popullin e zonës që i ka zgjedhur. Ata duhet të jenë gjithnjë në dispozicion të zgjedhësve, të kontrolluar prej tyre, të rizgjedhshëm, ose të revokueshëm, vetëm në bazë të vlerave dhe të kontributit të tyre. Dhe, përveç kësaj, është rrjedhim logjik që deputetët, siç e ka thënë dikur Sami Frashëri, të shpërblehen mirë, me qëllim që të mos komprometohen me rryshfete.
Një konfrontim në shtyp i mendimeve, siç del edhe nga artikulli “Debati, konformizmi dhe demokracia” i Sami Milloshit, pavarësisht nga niveli, më duket i drejtë për çdo qytetar, së paku për të sqaruar vetveten.
Neshat Tozaj
Një ditë, takova kryeredaktorin e gazetës “Zëri i Popullit” Spiro Deden.
-Të kam dërguar një artikull.
-Nuk më ka ardhur.
-E ka P. XH.
-Po s’ma ka sjellë.
-Atëherë unë po ta denoncoj
-Nuk je i pari që e denoncon.
Nga data 6 nëntor, më mori Elez Biberaj nga radio “Zëri i Amerikës” për një intervistë. Unë ia refuzova, sepse nuk ishte mirë që të shkelja etikën me gazetën “Zëri i Popullit”. Durimi im ishte i gjatë, pa kufi. Kur kishin kaluar 43 ditë, Elez Biberaj më mori përsëri, këtë radhë terthorazi i pata dërguar njoftim vetë. Më dha pyetjet dhe, pas dy orësh, më mori përsëri. Ja intervista ime e plotë, e dhënë në datën 16.12.1990 dhe e transmetuar në datën 17.12.1990 nga radio “Zëri i Amerikës”.
Tiranë, 16.12.1990

Jua kam refuzuar para do kohësh një intervistë në radion tuaj, sepse jam i prirur të mos jem besprerës me normat e shoqërisë ku jetoj. Këtë e bëra se disa mendime të miat, veçanërisht për projektligjin mbi zgjedhjet në Kuvendin Popullor, ia kisha dërguar për botim gazetës “Zëri i Popullit” që në datën 3 nëntor 1990. Tani që kanë kaluar më shumë se 40 ditë pa një përgjigje zyrtare dhe kam humbur çdo shpresë për publikimin e objeksioneve të mia, e ndiej veten të çliruar nga detyrimet etiko-morale përballë normave të shoqërisë ku jetoj, pra jam gati që, mjerisht të përdor radion tuaj për të komunikuar me njërëzit në vendin tim. Zhvillimet galopante në vendet e Evropës Lindore ishin një avantazh i madh për Shqipërinë që ajo të hynte në rrjedhat e demokracisë me një “ulje të butë”, pa trazira. Fillimi ka qenë premtues, i shkallëzuar nga njeri plenum në tjetrin, por janë vënë re edhe ngurime, mëdyshje dhe, shpesh, edhe mungesë dëshire për të mos vepruar si të tjerët, për të qenë “origjinalë”. Këto vonesa e lanë Shqipërinë jashtë KSBE. Udhëheqja partiake, gjithsesi, duke ndjerë nevojën e çngurosjes, u shpreh dakort me pluralizmin e mendimeve, bëri një sërë përpjekjesh për demokratizimin e ligjeve juridike dhe atyre ekonomike, për rritjen e kontakteve diplomatike me botën. Megjithatë, qëndrimi i saj ndaj pluralizmit partiak ishte deri në fund kategorik negativ. Në këtë pikë, presidenti Alia nuk pranonte asnjë diskutim, madje edhe në takimin me inteligjencën e Tiranës ai shfaqi i pari kundërshtimin e tij, ndonëse kërkoi, më pas, edhe mendimin e bashkëbiseduesve. Në Shqipëri është folur shumë për ligjin elektoral si një shfaqje e hapur e demokracisë, madje dhe e pluralizmit partiak. Ky ligj rreket t’u japë organizatave shoqërore, deri dje të quajtura “leva” dhe “rripa transmisioni” të partisë, statusin e partive politike. Dihet që njerëzit mund të bashkohen sipas moshës (Bashkimi Rinisë), sipas seksit (Bashkimi Grave), sipas pjesëmarrjes në punë (Bashkimet Profesioanle) sipas pasioneve apo profesioneve (Lidhja e shkrimtarëve, shoqata e gjuhëtarëve etj.). Por njerëzit bashkohen, në radhë të parë, sipas pikëpamjeve politike, siç është rasti unikal i PP në Shqipëri. Kjo gjë mungon në ligjin elektoral, prandaj ndonëse u paraqit si një rrugëzgjidhje origjinale, u kundërshtua në fillim heshturazi, më pas duke filtruar ndonjë mendim edhe në shtyp. Studentët e UT qenë ata që u bënë zëdhënës të kësaj aspirate mbarëshoqërore. Ata arritën të imponohen përmes një proteste masive të organizuar me nivel të lartë demokratik, të hyjnë në dialog me presidentin, i cili u njoftoi vendimin e plenumit të 13-të, ku pranohej pluralizmi partiak. Kjo dhe krijimi i partisë demokratike, janë shenja të qarta që Shqipëria po hyn denjësisht në rrjedhat e ndërtimit të shoqërisë demokratike pluraliste.
Qëndrimi i shtresave të shoqërisë së sotme shqiptare është pro këtyre zhvillimeve. Mirëpo, për fat të keq, trazirat e organizuara nga elementë anarkistë në Shkodër, Kavajë, Elbasan dhe Durrës, e zbehën imazhin e këtyre rrjedhave kaq dobiprurëse për të sotmen dhe për të ardhmen e Shqipërisë, duke synuar ta prezantojnë keq vendin tonë përpara opinionit publik botëror.
Pyetjes suaj nëse mund të ndodhë edhe në Shqipëri si në Rumani, nuk mund t’i jepet një përgjigje e prerë. Dëshira ime dhe e shumicës absolute të shoqërisë, të solidarizuar me mesazhin e presidentit Ramiz Alia, është që të evitohet gjakderdhja. Kjo mund të arrihet me dialog, por edhe me zbatimin pa hezitim të ligjit nga organet shtetërore që, në rastin e Shkodrës, ndenjën vëzhgues pasiv për 7 orë me radhë, duke u lënë fushë të lirë veprimi turmës së egërsuar pa vetëkontroll. Për hir të së vërtetës, duhet të pohoj se ushtrimi i pushtetit për më shumë se katër dekada, ku shteti ligjor, siç është pranuar, nuk ka funksionuar në mënyrë korrekte, ka krijuar trysni dhe ka sjellë pasoja fizike apo morale mbi njerëz të ndryshëm. Këta persona që mund t’i japin të drejtë vetes për “larje hesapesh”, bëhen të padurueshëm me intolerancën e tyre dhe na pengojnë në vendosjen e demokracisë pluraliste. Duhet të bëhet e qartë se rruga për çdo shqiptar sot është të ngrihet mbi vogëlimat personale, mbi ekseset e të kaluarës, të shikojë të tashmen dhe të ardhmen e atdheut. Krijimi i Partisë Demokratike mund të shoqërohet edhe me lindjen e partive të tjera politike, prandaj në këtë situatë mendoj se është e domosdoshme të mblidhet Kuvendi Popullor për të abroguar ligjin elektoral, i cili është hartuar jo sipas konceptit të pluralizmit partiak. Ky ligj duhet të ripunohet sipas koncepteve të pluralizmit politik dhe, gjithashtu, të shtyjë afatin e zgjedhjeve. Kjo duhet bërë për t’u dhënë mundësi të gjithë subjekteve politike të organizohen në qendër dhe në bazë, të kenë programet dhe statutet e tyre, të bëjnë zgjedhjet partiake dhe të caktojnë kandidatët për deputetë në Kuvendin Popullor. Për P PSH-në, e cila është në fuqi, partitë e tjera politike nuk përbëjnë opozitë, ato janë partnere dhe kushti i parë i partneritetit është barazia e palëve. Përveç kësaj, mendoj se ligji elektoral duhet abroguar edhe pse është i paplotë. Ai e çon proçedurën deri në zgjedhjen e deputetëve, që s’janë veçse galeria. Pushteti i vërtetë politik është zgjedhja e deputetëve plus zgjedhja demokratike (me vota të fshehta dhe me më shumë se një kandidat) të organeve drejtuese të Kuvendit Popullor, të kryetarit, të nënkryetarit, sekretarit, komisioneve të përhershme etj. Pa demokratizuar zgjedhjet e organeve drejtuese të Kuvendit Popullor dhe të Presidiumit të tij, as që mund të bëhet fjalë për zgjedhje elektorale korrekte. E rëndësishme është që të gjitha partitë politike, pa asnjë përjashtim, të nisen nga starti në të njëjtën kohë për të provuar realisht vlerat e tyre përpara zgjedhësve.”
Neshat Tozaj
* * *
Intervista u prit keq në qarqet drejtuese dhe konservatore, por unë isha i qetë, “si ai që ka kryer detyrën e tij”. Ndërkohë, nisa të jap të gjithë përkrahjen time forcave demokratike. Shkova në konferencën e parë të shtypit që u organizua, u angazhova të shkruaja në gazetën “Rilindja Demokratike” për probleme juridike, sociologjike etj., dhe të jepja çdo ndihmë që ju nevojitej. Mua nuk më pengonte aspak qënia në partinë e punës së Shqipërisë për t’u dhënë të gjithë përkrahjen time forcave demokratike të Shqipërisë. Dhe këtë e bëra sepse isha krejt i ndërgjegjësuar për domosdonë e kontributit tim. Shokët e mi shkuan dhe folën nëpër mitingjet e studentëve, gjë që unë nuk e bëra, sepse nuk ndjehem si i përshtatshëm për tribunat. Ndërkohë nisi fushata e zgjedhjeve. Kryesia e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, që quhej subjekt elektoral sipas ligjit, do të bënte një plenum të zgjeruar për të shpallur kandidatët e saj. Për fat të mirë, që më parë, mësova që kandidat për deputet do të isha edhe unë. Them për fat të mirë, se pata gati dy ditë kohë të përgatitesha për të shfaqur pikëpamjen time, të cilën e formulova në një deklaratë. Po e botoj tekstualisht, sepse në gazetën “RD” ajo është disi e shkurtuar, ndërvarur kjo nga vërshimi i madh atë kohë i materialeve në këtë gazetë të opozitës.
D E K L A R A T E
E konsideroj nder që Kryesia e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve më propozon si kandidat për deputet në Kuvendin Popullor. Eshtë nder për mua që kryesia beson se mund të kontribuoj në dobi të popullit dhe të atdheut në organin më të lartë legjislativ të pushtetit shtetëror. Por unë dola përpara jush jo thjesht për këtë, dola për të treguar shkaqet e refuzimit të kandidaturës time për këto lloje zgjedhjesh që mendoj se janë, ndonëse një hap përpara drejt përparimit, larg së qeni demokratike.
Arsyeja e parë që e refuzoj kandidaturën time, ka të bëjë me faktin që Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve nuk mund të jetë as subjekt politik, as elektoral. Ajo është krijuar nga shkrimtarët dhe artistët për qëllime të tjera, që lidhen me misionin fisnik për t’i folur popullit me gjuhën e bukur të artit, për të mbrojtur interesat e artistëve në raport me administratat dhe për plot qëllime të tjera dobiprurëse që duhet t’i kishte statuti i Lidhjes sonë së shkrimtarëve. “Nderi” që i është bërë Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve në ligjin elektoral të këtyre zgjedhjeve, druaj se është menduar djallëzisht nga administratorët e burokratizuar për t’i implikuar shkrimtarët dhe artistët në bashkëfajësinë që ka të bëjë me krijimin e idesë së subjekteve pluraliste në Shqipëri. Pranimi i këtij ligji elektoral nga Kryesia e Lidhejs së Shkrimtarëve dhe Artistëve, dhe angazhimet për ta vënë atë në jetë, më duket i dëmshëm, sepse prek vetë qëllimin e krijimit të organizatës sonë. Që nga çasti që Lidhja jonë do të pranojë se është subjekt elektoral, pra politik, ajo do të mbaronte së qeni krijesë e një lloji të veçantë, do të pësonte një deformacion të plotë të karakterit të saj: pranimi nga ana e Kryesisë të të drejtave të subjektit elektoral të Lidhjes, është pasojë e mendësive të organeve partiake për të politizuar jo vetëm Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve, por edhe vetë letërsinë e artin, për t’i kthyer ato në shtojcë të administratës shtetërore dhe partiake. Këto mendësi i kanë sjellë dëme të mëdha letërsisë dhe artit në Shqipëri. Aq shumë është ndërhyrë në punën e shkrimtarëve dhe artistëve nga partia dhe shteti, saqë të gjithë ne e dimë se na janë servirur edhe receta për zgjidhje të konflikteve në veprat tona. Edhe kërkesa e vazhdueshme e Partisë për rritje cilësore të letërsisë dhe arteve, kritikat e vazhdueshme për mediokritetin që në të vërtetë krijonin idenë e një shtyse për të, druaj se fshihnin në vetvete një mjet presioni për ta lidhur në mënyrë të vazhdueshme letërsinë dhe artet me politikën, për t’i bërë apendiks të saj, shërbenin si mjet për të krijuar gjithnjë kompleksin e fajit tek shkrimtarët dhe artistët. Mendoj me dyshim për këto kërkesa, se ato vinin nga persona në udhëheqje, pa lidhje të drejtëpërdrejtë me letërsinë dhe artin, por më së shumti ose kryesisht me lidhje të terthorta përmes relacioneve, informacioneve ose pëshpërimave të shresës së mesme të zyrtarëve apo rrethit të tyre miqësor e familjar, sipas simpative dhe antipative për persona të ndryshëm. Eshtë mohuar ekzistenca e një censure ligjore të institucionalizuar në Shqipëri dhe kjo është e vërtetë; por asnjëherë nuk kemi guxuar të pohojmë ekzistencën e saj de facto dhe të organizuar në mënyrë perfekte. Librat apo veprat e tjera të artit, të ashtuquajtura me probleme, kanë kaluar nëpër filtrat e organizmave të panumërt, deri në udhëheqjen e lartë të PPSH. Shembujt këtu janë të panumërt. Censura me ligj mendoj se do të ishte shumë herë më e dobishme dhe më e ndershme, sepse ajo do të shpallte në mënyrë të hapur atë çfarë e intereson shtetin, ndërsa censura e llojit të aplikuar në Shqipëri ka qenë tepër e rëndë për letërsinë dhe artet, sepse buronte nga subjektivizmi, krijonte ndjenjën e autocensurës, çka është vdekje për artistin. Autocensura dhe kompleksi i fajit e kanë çvleftësuar edhe shkrimtarin edhe artistin më të shquar të Shqipërisë përballë zyrtarit më mediokër dhe më pa vlerë. Shkeljet e të drejtave të autorëve në këtë pikë kanë qenë drastike. Drejtoria e Shqypit të KQ të PPSH censuronte të gjitha veprat dhe, në raste gabimesh, luante rolin e gjykatës së shkallës më të lartë, që hiqte me afat të caktuar apo ta pacaktuar të drejtën e botimit, ekranizimit, interpretimit. Në këtë mënyrë shkeleshin të drejtat kushtetuese te autorëve, sepse dihet, që, sipas ligjeve, të drejtën e botimit, në bazë të kushtetutës, mund ta heqë vetëm një gjykatë në seancë të rregullt gjyqësore, ashtu siç dihet që të drejtat e Partisë janë të kufizuara brenda statutit të saj dhe ligjeve. Por a nuk duhet të marrin shkrimtarët dhe artistët pjesë në jetën politike të vendit? E them me plot gojën që duhet. Por unë jam kundër rrugës që është zgjedhur për ta realizuar atë, rrugë që nuk më duket aspak demokratike. Midis shkrimtarëve dhe artistëve të Shqipërisë ka të angazhuar me partitë politike, në atë të Punës së Shqipërisë dhe në atë të renë, në Partinë Demokratike. Shkrimtarët dhe artistët mund dhe duhet të propozohen si kandidatë për deputet vetëm nëpërmjet partive të vërteta politike, siç janë ato që përmenda. Madje si kandidat për deputet nga parti politike mund të caktohen edhe krijues të paangazhuar në to, por gjykohet se janë të denjë për të kontribuar në jetën politike të vendit në organin më të lartë të pushtetit shtetëror. Duke ardhur në fund të arsyes së parë të refuzimit të kandidaturës time, jam i mendimit që Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë duhet të depolitizohet në mënyrë urgjente. Ajo duhet t’i falet artit të saj dhe të shikojë veten të lidhur vetëm me interesat e popullit e të atdheut e jo me ndonjë parti të caktuar politike. Ky akt do të ishte në nderin e organizatës sonë të shkrimtarëve dhe artistëve dhe kontribut i saj, ndonëse pakëz i vonuar, në proceset e demoratizimit të jetës së vendit. Tani që në Shqipëri u fitua dhe u ligjërua pluralizmi partiak, edhe zyrtarët e burokratizuar nuk kanë më arsye të rreken për të shpërndarë tym propagandistik pluripartizmi për opinionin e brendshëm dhe atë ndërkombëtar. Arsyeja e dytë për të mos pranuar vënien e kandidaturës time për deputet, është e lidhur me vetë ndërtimin e ligjit elektoral. Sipas mendimit tim, ky ligj është i paplotë, i ndërtuar në mënyrë të qëllimshme nga zyrtarët e burokratizuar dhe i aprovuar nën trysninë e autoritetit të tyre për të ruajtur pushtetin personal, të cilin kanë dekada të tëra që e gëzojnë për shkak të privilegjeve të tyre në dëm të interesit të popullit, ndonëse janë përgjëruar tërë jetën se e ushtrojnë në interes të tij. Them është i paplotë, sepse merret me të ashtuquajturën luftë demokratike deri në zgjedhjen e deputetëve, ndërsa kur vjen fjala për pushtetin e vërtetë (sipas koncepteve aktuale për pushtetin), ligji hesht. Këtë gjë ligjhartuesit e kanë lënë djallëzisht ta ujdisin me anë të një rregulloreje të brendshme të Kuvendit Popullor. Mirëpo Kuvendi Popullor është mbajtës i sovranitetit të popullit, ai flet dhe vendos në emër të tij, prandaj populli, që do të dijë për fatet e tij, duhet të diskutojë dhe të shfaqë mendime sesi do zgjidhet presidiumi, kryetari, nënkryetari dhe sekretari, si do të zgjidhen anëtarët e komisioneve, organet e tjera drejtuese të Kuvendit, si do të funksionojë pra ky “parlament i mendjes”. Populli nuk ka më asnjë dëshirë që të zgjidhen në udhëheqje përjetësisht të njëjtët njerëz, sipas të njëjtit mekanizëm (me vota të hapura, me një kandidat të vetëm dhe kurdoherë 100 përqind), popullit nuk i mjafton që kuvendi i tij të mblidhet dy apo tri herë në vit dhe në emër të “parlamentit të mendjes” të flasin e të veprojnë “mendjet” e disa parlamentarëve të caktuar përjetësisht për këtë mision. Populli është i interesuar për fatet e tij, përveç përfaqësuesve dëshiron të shkojë edhe vetë për të dëgjuar, pa e ndaluar polici, si diskuton deputeti i tij në “parlamentin e mendjes”; popullit madje, i intereson që edhe kushtetuta - ligji themelor i shtetit, të jetë demokratike, sepse nga ajo buron tërë legjislacioni ynë, pra tërë ai që quhet “shtet juridik”, për ekzistencën e të cilit u kujtuam pas 45 vjetësh, që kushtetuta pra, le të hartohet nga 31 persona, por ndër ta të mos jenë vetëm 4 juristë. Dihet që me ligjet juridike merren juristët, ashtu si me ligjet ekonomike merren ekonomistët, me ato të fizikës fizikantët dhe kështu me radhë. Mendoj se me klimën e re, me të vërtetë të re demokratike, duhet t’u jepen fund praktikave të dëmshme, që burojnë nga mendësitë e politikanëve, se pavarësisht nga shkollimi i tyre apo nga specializimi i ngushtë, dinë çdo gjë, absolutisht çdo gjë, madje edhe ku gjendet nafta dhe nëse duhet të përshpejtohet futja në pjellori e viçave. Pra, ligji elektoral duhet të abrogohet, dhe, edhe sikur të mos ketë shteg ligjor, të vendoset me plebishit popullor. Në këtë ligj duhet përjashtuar nga subjektet elektorale organizata e masave, atje të zenë vend forcat e sotme politike që ka nxjerrë shoqëria shqiptare. Forcat politike të krijuara artificialisht nga lidhjet e moshës apo të seksit, të pjesëmarrjes në punë, të pasionit apo të profesionit; lidhje të krijuara për t’i shërbyer një partie dhe popullit, por në të vërtetë kanë vepruar për të krijuar aparate të fryra administrative, për të marrë rroga të mira, vetura dhe privilegje nga më të ndryshmet.
Arsyeja e tretë e refuzimit tim është e lidhur me nevojën imperative të shtytjes së afatit të zgjedhjeve. Pranimi i pluralizmit partiak e presupozon shtyrjen e afatit të zgjedhjeve, sepse partisë demokratike duhet t’i jepet koha dhe mjetet e duhura për t’u organizuar në bazë e në qendër, për të bërë zgjedhjet, për ta bërë publik programin dhe statutin e saj.
Jam i mendimit se partia e re politike që lindi në Shqipëri, nuk duhet parë me sy të lig nga ne komunistët, as nuk i duhen vënë epitete asaj ose inisiatorëve që e themeluan. Në thelb kjo parti politike ka mbrojtjen e interesave të popullit dhe të atdheut, prandaj lufta politike me të duhet të zhvillohet me mjete të ndershme demokratike. E them se si intelektual dhe si shkrimtar trishtohem kur e shikoj “Qytetin e Studentëve”, ku zhvillon veprimtaritë e veta Partia Demokratike, plot e përplot me njerëz dhe televizioni shqiptar, ndonëse jep lajmin, nuk e vë në punë fare kolonën zanore, nuk ia transmeton shikuesit atmosferën entuziaste të pjesëmarrësve në tubim, nuk jep as zërin e folësve në miting, por bën vetëm disa komente të thata dhe të cunguara. Pa partneritetin që presupozon barazinë e palëve, mendoj se nuk mund të përballohet situata e ndërlikuar në të cilën ka hyrë sot vendi ynë.
Shpejtimi i PPSH për të shkuar sa më parë në zgjedhje, siç është edhe plenumi i sotëm i zgjeruar i Lidhjes, më duket më shumë i dëmshëm se i dobishëm për Shqipërinë. Vërtet që PPSH mund të fitojë shumicën në Kuvendin Popullor, vërtet që mund të bëjë një propagandë të madhe për prestigjin e saj dhe të socializmit etj., etj., por ajo kurrësesi nuk do të ketë imazhin e një fitoreje me mjete demokratike dhe, madje, mund të bëhet shkak edhe për konfrontime të padëshirueshme të forcave, që duken sikur janë fashitur. Ky është shqetësimi im, të cilin e ndjej për detyrë ta them haptazi.
Arsyeja e fundit lidhet me mua vetë, me natyrën time. Unë nuk jam aspak tip i prerë për veprimtari politike dhe nuk mund të angazhohem në një detyrim, i cili më përshtatet më pak se kujtdo tjetër. Nëqoftëse kam treguar kurajo qytetare për të thënë të vërtetën, këtë nuk e kam bërë aspak për të marrë revansh në karrierën politike, por t’i shërbej me mundësitë e mia modeste popullit dhe atdheut tim. Duke shpalosur pikëpamjen time për problemet elektorale që jemi mbledhur, nuk desha aspak t’u bëj thirrje për të vepruar ashtu siç mendoj unë, sepse të synosh për të imponuar mendimin tënd nuk është fare demokratike. Unë desha vetëm të tregoj arsyet që më shtynë të refuzoj nderin e madh që më bën Kryesia e Lidhjes dhe, po qe se ato çka parashtrova përkojnë edhe me arsyetimet tuaja, pavarësisht nga mënyra si i formulova, do të ndjehesha i gëzuar, siç ka të drejtë të gëzohet njeriu kur bën një punë të dobishme për popullin dhe vendin e tij. Ju faleminderit për kohën dhe vëmendjen që më kushtuat.
Neshat Tozaj

I vetmi njeri që ra ndesh me diskutimin tim ishte shkrimtari T.L., i cili dukej se mezi ç’priste të zinte kolltukun e deputetit. Shumica e diskutantëve u shprehën dakort me mua. Mbledhja e plenumit u mbyll nga Dritëro Agolli me konkluzionin për departizimin e Lidhjes së Shkrimtarëve, me mospranimin që ajo të quhet objekt elektoral.
Deklarata ime nuk ishte e rastësishme, as modë qëndrimi, ajo ishte pasojë logjike e tërë përjetimeve të mia shpirtërore, e tërë vrojtimeve të mia politike, e tërë konfrontimeve të mia me manovrat e ndryshme të zyrtarëve partiakë. Njeriu nuk mund të gdhihet, pra, në një mëngjes të bukur, demokrat i kulluar. Rruga drejt mendimit demokratik është e gjatë dhe e vështirë, vetë demokracia është një shkollë dhe ne jemi në fillimet e saj.

* * *
Rruga e përshkruar është e gjatë dhe e vështirë. Njerëzit kanë ecur nëpër rrugë individuale ndërgjegjësimi, sepse ata janë të ndryshëm. Dëshira për t’u dhënë njerëzve vetëm një fytyrë vjen kundër natyrës. Ka të tjerë, te të cilët ky proces është zhvilluar tepër ngadalë, të tjerë akoma që e kanë ndërgjegjen të ngarkuar më faje. Njerëz! Por udha e demokracisë është e pashmangshme. Të gjithë janë të predestinuar të hyjnë në të sepse kjo i shërben emancipimit të shoqërisë, lulëzimit të individit, zhvillimit të atdheut.
Duke e lexuar deri në fund librin, vijën e jetës sime, dëshiroj t’i them lexuesit se, ndonëse jam përpjekuar ta jetoj jetën me ndershmëri, në fajësinë kolektive për krizën morale, ekonomike, shpirtërore, ideologjike ku hyri Shqipëria jonë, si të gjithë edhe unë kam pjesën time. Por faji, para se të jetë kolektiv është edhe individual. Dhe në këtë pikë askush nuk i shpëton dot përgjegjësisë përpara popullit dhe atdheut, as edhe unë.
Mars 1991 – qershor 1992