Ami Boue: Një dashamirës i hershëm i Shqipërisë dhe i shqiptarëve

Ndërmjet studiuesve që i kanë kushtuar një pjesë të veprës së tyre njohjes së Shqipërisë dhe të shqiptarëve, dhe të cilët me të drejtë i quajmë “albanologë”, Ami Bue (Ami Boué) mbahet si një nga më të hershmit. Por ai nuk ka vetëm meritën se ishte një nga më të parët albanologë. Ai ndryshonte nga albanologë të tjerë të shquar më të hershëm se ai, si profesori suedez Tunman (H. Thunmann, 1746-1748), ose më të vonshëm, po të shekullit XIX apo fillimit të shekullit XX, si gjermani Bop (F. Bopp, 1791-1897), një nga themeluesit e gjuhësisë krahasuese historike, ose Majeri (G. Meyer, 1850-1900), të cilët ishin gjuhëtarë apo historianë dhe shkruan për Shqipërinë dhe shqiptarët në bazë të njohurive që krijuan falë kontakteve, shpesh jo të drejtpërdrejta me botën shqiptare. Përkundrazi Ami Bue shkroi kryesisht për çështje të kësaj bote, të cilat ai i vështroi dhe i hulumtoi “de visu” në trevat shqiptare dhe midis shqiptarëve. Veçse në këtë mes ai ndryshonte edhe nga ata albanologë të tjerë, madje nga më të hershmit, si Pukëvili (F. De Pouqueville, 1770-1838) ose Liku (W. Leake, 1777-1860), të cilët e patën njohur nga afër botën shqiptare në gjysmën e parë të shekullit XIX, veçse nga pozitat e përfaqësuesve politikë të shteteve të tyre pranë Ali Pashë Tepelenës. Ai ndryshonte madje edhe nga Hani (J.G. von Hahn, 1811-1864), jurist nga formimi, i cili erdhi në trevat shqiptare gjithashtu si diplomat, veçse austriak dhe la pas një nga veprat më të njohura shkencore të kohës për gjuhën, historinë dhe kulturën popullore shqiptare.

Duke qenë se ishte një shkencëtar natyralist, një eksplorator, Ami Bue të tëra vrojtimet ia nënshtronte një metodike të rreptë shkencore. Prandaj vepra e tij ka rëndësi të dorës së parë për anën e saj dokumentare. Nga ana tjetër Ami Bue jo vetëm që analizoi me themel e me rreptësi shkencore gjithçka vrojtoi e çka kuptoi duke shtegtuar nëpër trevat shqiptare dhe duke qenë ndërmjet shqiptarëve, por e përgjithësoi analizën e tij dhe mandej doli në sinteza. Prandaj vepra e tij, sintezat e tij, nuk e humbën kurrë rëndësinë e tyre shkencore.

Po cili ishte Ami Bue dhe çka dha ai për Shqipërinë dhe shqiptarët?

Ami Bue ishte një nga mendjet më të ndritura të shkencave të natyrës, veçanërisht të gjeologjisë, në gjysmën e parë të shekullit XIX, anëtar i Akademisë Mbretërore dhe Perandorake të Vjenës, anëtar i Akademisë Perandorake Leopoldine-Karoline të Hulumtuesve të Natyrës, anëtar themelues dhe president i parë (1830) i Shoqatës Gjeologjike të Francës, anëtar themelues i Shoqatës Gjeografike të Parisit (1821) dhe i Shoqatës Antropologjike të Vjenës (1870), anëtar efektiv i 10 shoqatave të tjera shkencore në Francë, Austri, Zvicër etj., si dhe anëtar nderi në 15 shoqata po të tilla shkencore në Europë dhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Gjatë veprimtarisë së tij jo të paktë ai shkroi dhe botoi rreth 400 artikuj dhe vepra më të mëdha shkencore, si dhe 12 harta të ndryshme[22]. Ndërmjet këtyre hartave përmendet sidomos e para, më e hershmja Hartë Gjeologjike e Rruzullit Tokësor, të cilën ai e përpiloi dhe e botoi në 1843 në Vjenë [19,f.530].

Kjo «kartë-vizitë» na lejon kësisoj që Ami Buenë ta cilësojmë si një njeri universal, si një dëshmitar ideal të kohës së tij për historinë e shkencave të natyrës. Ai mund të quhet si modeli i një dijetari ndërkombëtar të shekullit XIX [25], me një mendje të gjerë, të hapur, të baraspeshuar dhe jo të ngurtë e doktrinore.

Ami Bue (Ami, Amédée Boué) lindi në vitin 1794 në Hamburg në një familje tregtarësh dhe armatorësh të mëdhenj, e cila e kishte prejardhjen nga protestantët francezë, “hygënotët” dhe kishte ikur nga Bordoja nga fundi i shekullit XVII, për të shpëtuar nga përndjekjet që pasuan revokimin (1684) e Ediktit të Nantës. Pasi u vendos fillimisht në Amsterdam dhe në Kopenhagë, më pas familja u ngulit në vitin 1705 në Hamburg, ku lindi edhe gjyshi i Ami Buesë. Më vonë degët e ndryshme të kësaj familje të madhe tregtare u shpërndanë në shumë qytete të Europës. Kështu Ami Bue kishte farefis në Gjenevë, Paris, Bordo, Kiel, Berlin, Londër, Kopenhagë, Amsterdam dhe madje në Amerikën e Jugut, në Karakas, në Venezuelë. Pasi mbeti jetim, të afërmit e paracaktuan që të merrej me tregti, siç ishte në traditën familjare. Për këtë arsye e dërguan që të ndiqte studimet e mesme në Zvicër, në Bernë dhe më pas në Gjenevë. Këto studime ai i përfundoi duke marrë maturën në Paris, që e tërhiqte së tepërmi, sepse kryeqyteti i Perandorisë Franceze të Napoleonit në atë kohë ishte kthyer “de facto” në një lloj kryeqyteti për tëre Europën Perëndimore kontinentale.

Pas rënies së Napoleonit, Ami Bue në nëntor 1814 u nis për në Skoci, në Universitetin e Edinburgut, ku studioi shkencat e natyrës dhe mjekësinë, duke ndjekur kurset e anatomisë njerëzore, mjekësisë praktike, kimisë, fizikës, gjeologjisë e botanikës. Brenda tre vjetëve, në 1817, ai dha provimet në latinisht dhe mori diplomën e doktorit në mjekësi. Por mbi të gjitha mblodhi të dhënat për një përshkrim gjeologjik të Skocisë, të cilin e botoi më vonë, në 1820, në Paris.

Në Paris Ami Bue banoi për rreth njëzet vjet, nga viti 1817 e deri në 1835 dhe përfundoi e përsosi studimet aty, si dhe në Gjenevë, Hamburg, Berlin e Vjenë. Ndërkaq ai u bë dishepull ose mik dhe bashkëbisedues i natyralistëve të njohur francezë, si Sent Hileri (Saint Hilaire), Gaj Lysac (Gay Lussac), D’Orbinji (D’Orbigny), Bronjar (Brogniart), u bë vizitor i përhershëm i laboratorëve të tyre dhe mbeti vazhdimisht në ndjekje të risive më të fundit të shkencave të natyrës [22,f.21]. Duke qenë se pasuria e madhe, e trashëguar, i lejonte të ishte fare i pavarur nga ana ekonomike, ai përfitoi nga kjo gjendje, udhëtoi shumë dhe njohu mirë natyrën në vise të ndryshme të Europës Perëndimore. Këto udhëtime i dhanë gjithashtu mundësi që të njihej dhe të lidhej me miqësi me studiues natyralistë nga më të njohurit e kohës, si Humboldi (A. von Humboldt), Lajelli (Ch. Lyell), Mosi (F. Mohs). Në të njëjtën kohë ai bëri edhe dy udhëtime në Transilvani (1824) dhe në Karpatet (1829).

Kësisoj mund të themi që Ami Bue bën pjesë në atë plejadë natyralistësh, sidomos gjeologë-shtegtarë, të cilët u nisën të njihnin dhe të zbulonin botën në gjysmën e parë të shekullit XIX.

Ami Bue kishte një vizion tepër të përparuar për kohën e tij mbi rolin që duhet të luante shkenca dhe mbi kushtet në të cilat ajo mund të zhvillohej. Dhe për të mbrojtur pikëpamjen e tij disa herë tregoi një çiltëri, që mund ta quajmë edhe brutale. Tregoi çiltërinë e një njeriu kryekëput të lirë, pa asnjë detyrim dhe përfitim zyrtar. Kështu kur i paraqiti po këtë vit, në 1830, mbretit të Francës Luigj-Filipit shoqatën e sapokrijuar gjeologjike, nuk nguroi që të vinte me të madhe në dukje para tij se “shkencat kanë nevojë patjetër për liri që të lulëzojnë”.

Në vitin 1835 dijetari i shquar natyralist u detyrua të bënte një zgjedhje, e cila ndikoi më pas në tërë jetën e tij, për vendin se ku do të banonte dhe për nënshtetësinë që do të kishte. Siç e thotë edhe vetë në autobiografinë e tij “Nëse do të qëndroja në Paris nuk më mbetej rrugë tjetër veçse të ribëhesha francez, si pasardhës i një familje protestante franceze të mërguar, ashtu siç ishin bërë francezë dy vëllezërit e mi”. Trazirat politike të kohës në Francë, dëshira për ta ruajtur pasurinë, si dhe martesa në 1826 me një grua katolike austriake nga Vjena, e shtynë Ami Buenë, që kishte prirje republikane por i pëlqente rendi, që të shpërngulej nga Parisi. Ai hoqi dorë edhe nga qytetaria e vendlindjes, “qytetit të lirë e sovran të Hamburgut” dhe në 1835 u bë përfundimisht qytetar austriak dhe banor i Vjenës, ku tanimë do të “paguante më pak tatime se sa të huajt” dhe ku jetoi deri sa vdiq në vitin 1881.

Udhëtimet studimore të Ami Bues

në Gadishullin Ballkanik

Duke filluar nga viti 1836 Ami Bue bëri tre udhëtime studimore në Gadishullin Ballkanik, për të cilat ai u përgatit mirë dhe metodikisht, duke studiuar librat dhe dokumentet e shkruara më parë për viset ballkanike. Ai ishte një studiues i jashtëzakonshëm i dokumenteve të shkruara, me një kulturë tejet të gjerë, i dhënë tërësisht pas punës, gjithnjë i papërtuar, të cilit natyra i kishte dhuruar një kujtesë të pashoqe, që i lehtësonte së tepërmi studimin e gjuhëve. Kësisoj dijetari i shquar, veç greqishtes së vjetër dhe latinishtes, njihte shumë mirë të gjitha gjuhët kryesore shkencore të kohës, frëngjishten, gjermanishten, anglishten, italishten, portugalishten, spanjishten e madje shfrytëzonte literaturë edhe në gjuhën ruse. Megjithatë, menjëherë pasi u vendos në Vjenë, para udhëtimeve të tij në “Turqinë e Europës” ai u mundua të zgjerojë njohuritë e tij gjuhësore duke u përpjekur të familjarizohet edhe me gjuhët e popujve ballkanikë dhe lindorë, të cilat nuk i njihte ende. Siç e përmend edhe vetë, ai filloi të mësojë turqishten duke pasur si mësues një murg armen dhe arriti deri-diku që ta kuptojë mirë këtë gjuhë. Më pas, gjatë udhëtimeve në trevat e Turqisë Europiane, atij iu dha ta njohë më mirë gjuhën turke të rëndomtë dhe ta përdorë atë në bisedat e jetës së përditshme, si dhe për të marrë njoftime nga vendasit në viset e ndryshme. Njohja e rusishtes e ndihmoi që të mësonte serbokroatishten të cilën filloi ta flasë. Por i vinte keq që dinte jo aq sa duhej shqipen dhe hungarishten. Madje ai tregon se “nuk munda të gjej ndonjë mësues për shqipen dhe m’u desh që të merrem pak me këtë gjuhë me ndihmën e disa librave të gramatikës dhe fjalorëve jo të plotë”. Kësisoj në trevat shqiptare, siç e thotë “me fjalorin tim në dorë unë munda të merrem vesh edhe për gjëra të tjera, veç atyre të nevojshme për një udhëtar”. Nga ana tjetër të papriturat e rrugëtimeve në këto vise, si dhe qëndrimi pranë një familje shqiptare për t’u shëruar, kur u sëmurë, i dhanë mundësi që të bënte mjaft përparime në njohjen e gjuhës shqipe të rëndomtë.

Të tre udhëtimet, të cilat zgjatën në tërësi mbi 18 muaj Ami Bue u detyrua t’i kryejë në kushte heroike, duke qenë gjithnjë në varësi të leje-kalimeve, shpesh jo të sigurta, të kryetarëve vendës. Ai u ra kryq e tërthor viseve tepër të vështira, pothuajse të pakalueshme, duke udhëtuar me kalë ose madje edhe në këmbë nëpër shtigjet e thepisura të relievit të ashpër ballkanik. Veç mungesës se rrugëve, ai ishte i detyruar të përballonte edhe pasigurinë politike, si dhe rrezikun e sëmundjeve epidemike, që përhapeshin me shpejtësi.

Në udhëtimin e tij të parë, në pranverën e vitit 1836, Ami Bue, i shoqëruar nga dy anëtarë të tjerë të Shoqatës Gjeologjike të Francës, Ogyst Vikënel (A. Viquesnel) dhe Montalamber (D. Montalambert), zbritën me barkë nëpër Danub, nga Vjena në Beograd. Pasi kaluan nëpër Serbi, eksploruesit arritën në Kosovë. Gjatë udhëtimit nga Novipazari në Pejë Ami Bue vuri re se ”Sulltani po internonte në Azinë e Vogël shumë nga banorët e ashpër të fshatrave rreth e rrotull“. Pasi ndaluan në Pejë, Ami Bue bashkë me bashkudhëtarët e tij u ngjitën në Malin Peklen dhe krijuan një përfytyrim “të pellgut të epërm të Drinit Shqiptar, me Sharrin dhe kështjellën e Prizrenit në sfond”. Nga Peja ata shkuan në Deçan e më pas në Prishtinë dhe që këtu drejtë e në Kaçanik. Pasi kaluan grykën vajtën në Shkup dhe u drejtuan për në veri të Greqisë. Në Selanik bashkudhëtarët e lanë Ami Buenë dhe kështu ai vazhdoi i vetëm udhëtimin deri në malësinë e Rodopit dhe më tej në Sofje. Që këtu u kthye në Nish dhe Beograd e më pas në Vjenë, ku hartoi menjëherë shënimet e tij të udhëtimit.

Një vit më pas, në 1837, eksploratori sypatrembur u nis i vetëm në udhëtimin e tij të dytë, i cili vazhdoi gjashtë muaj, pavarësisht se në atë kohë në trevat ballkanike po bënte kërdinë një epidemi murtaje. Nga Beogradi ai drejtua kah lindja dhe arriti në brigjet e Detit të Zi, pasi kaloi katër herë nëpër Vargmalet Ballkan. Duke shmangur me kujdes vatrat e murtajës, sidomos në Sofje, ai arriti në Burgasi, nga ku vajti më pas në Stamboll. Aty filloi rrugën e kthimit, duke kaluar nëpër Bullgari e më pas në Maqedoni dhe në viset shqiptare. Pasi arriti në Gjilan kaloi nëpër luginën e Janevës dhe Graçanicës, vajti në Prishtinë dhe duke vazhduar rrugëtimin kaloi në Prizren. Më tej zbriti nëpër luginën e gjerë të Verbnicës dhe që këtu shkoi në Lumë e në Kukës. Duke ndjekur luginën e Drinit deri në Va të Spasit u ngjit në Mirditë, deri në vijën ujëndarëse të Qafës së Malit dhe që aty kaloi në Pukë. Më pas filloi një zbritje të madhe, rishtas për në luginën e Drinit, kaloi lumin me trap, arriti në Drinasë dhe e ndoqi atë deri në Shkodër. Aty qëndroi disa ditë dhe pasi e mori veten nga lodhja e rrugës mori rrugën e kthimit për në Kosovë. U ngjit në malësinë e Hasit, më pas zbriti drejt ultësirës në Gjakovë dhe që këtu vajti në Prizren dhe në Prishtinë.

Siç e përmend edhe vetë gjatë udhëtimit të kthimit ai u sëmur rëndë dhe u detyrua të qëndrojë për një farë kohe në një fshat në lindje të Suharekës, i strehuar në një familje shqiptare, e cila u përkujdes shumë për të. Këtu, me sa duket e ka zanafillën edhe ai qëndrim mirëdashës dhe plot respekt që tregon Ami Bue në tërë botimet e tij kur bën fjalë për shqiptarët.

Gjatë vitit 1838, Ami Bue, i shoqëruar nga Ogyst Vikënel ndërmori udhëtimin e tij të tretë, në atë trevë, e cila në atë kohë quhej “Turqia e Europës”. Itinerari i tyre përfshiu vetëm pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik, duke kaluar nëpër Bosnje, Serbi, Shqipëri, Maqedoni dhe Thesali. Pasi u nisën nga Beogradi në prill 1838 ata vajtën në Novipazar. Që këtu u nisën drejt Shkodrës, nëpër një rrugë të pashkelur më parë, duke kaluar në shtigjet malore. Shtegtari i palodhur nënvizon se “ne mundëm ta bëjmë këtë rrugëtim nëpër male vetëm me ndihmën dhe besën e pleqve vendas shqiptarë”. Kështu ata kaluan nëpër Pejë e Rozhajë, u ngjitën në bjeshkë e mandej zbritën në Plavë, pranë liqent të saj të kaltër dhe në Guci. Nga Gucia kaluan Qafën e Bjeshkeve të Namuna “mbi 7000 këmbë e lartë, në rrugën më të lartë të kalueshme nga kuajt në terë Turqinë”. Duke vijuar rrugëtimin në Malësinë e Madhe eksploruesit guximtarë zbritën në Grykën e Shalës “me anë të një shkalle artificiale dhe tepër të pjerrët në një të çarë të shkëmbinjve dolomitikë”. Meqenëse nuk mund të shkonin në Shkodër duke ecur nëpër shkëmbinjtë që zbresin pjerrtas në Drin, qenë të detyruar të kalonin rishtas nëpër qafat e maleve ende të mbuluara me borë dhe arritën në Bogë. Më tej nëpërmjet Shkrelit zbritën deri në brigjet e liqenit dhe hynë në “qytetin e madh të Shkodrës, me kopshte dhe sheshe të mëdha ndërmjet banesave”.

Nga Shkodra ata vajtën në Lezhë dhe që këndej vazhduan udhëtimin për në Krujë, Tiranë dhe Elbasan. Nga Elbasani kaluan në Berat dhe u nisën drejt jugut të Shqipërisë. Nga Gryka e Këlcyrës kaluan nëpër luginën e Vjosës në Përmet dhe që këtu vajtën në Janinë. Aty Vikëneli u sëmurë nga tifoja dhe nuk ishte në gjendje rrugëtimi. Ai nuk e shoqëroi më Ami Buenë në itineraret ballkanike dhe i botoi veçmas përfundimet e vrojtimeve të tij jo të plota.

Kështu Ami Bue, i cili ishte një dyzetvjeçar me energji fizike dhe morale të jashtëzakonshme dhe kishte aftësi të madhe që të lidhej me njerëzit, vazhdoi i vetëm udhëtimin në Thesali nëpër malësinë e Pindit. Pasi u ngjit edhe në Malin Olimp mori rrugën e kthimit. Duke kaluar nëpër luginën e madhe ndërmjet Pindit dhe maleve në veri të Kosturit, arriti në Bilisht dhe mandej në Korçë. Më tej u drejtua për në Manastirin e Shën Naumit dhe duke ndjekur bregun lindor të Liqenit të Ohrit shkoi në Ohër dhe në Strugë. Që këtu vajti në Tetovë (që atëherë quhej Kalkandel) dhe pasi kaloi malësinë e Sharrit arriti në Prizren dhe më tej në Pejë nga ku vazhdoi rrugën drejt Beogradit.

(vijon në numrin e nesërm)

back | 13.09.2007

13.09.2007

Noli kundër, replikat e panjohura me Hoxhën dhe Shehun

(Vijon nga numuri i kaluar)

Nëse Autobiografia lexohet pa hyrje e parathënie, Noli merr pamjen e një mali të lartë të cilin “të fortët” janë orvatur më kot ta vendosin në krahun për të cilin nuk pat ëndërruar kurrë.

Fan S. Noli u lind më 6 janar 1882 në një familje shqiptare, në qytezën Ibrik Tepe, pranë Edrenesë, në Turqi. Mësimet e para i mori në vendlindje, në shkollën gjashtëvjeçare për katër vjet. Mësimet e mesme i kreu në gjimnazin grek të Edrenesë. Ndërkohë bashkëpunon me shoqëri të ndryshme artistike. Më 1900 për pak kohë punon në Stamboll. Me shpresë për t’u regjistruar në universitet, niset për në Athinë. Gjen vetëm punë si sekretar pranë një mësuesi grek. Me rekomandimin e tij, pranohet në një kompani artistike. Askush nuk e beson shpifjen se Noli i ri qenka “arratisur natën për borxhe”, siç nxihet në letrën e sajuar. Në shoqërinë e aktorëve u shqua për mirësjellje dhe për talent në artin dramatik. Punon me ta rreth tre vjet. Viziton shumë vende të Perandorisë Turke, Ballkanin, Turqinë dhe Afrikën, të cilat i lanë mbresa të pashlyeshme. Në këto vite kërkon të lidhet me lëvizjen patriotike shqiptare, me Nikolla Naçon në Bukuresht dhe Faik Konicën në Belgjikë. Me kompaninë ndahet në Egjypt.

Më 1902 nis veprimtaria e tij atdhetare, e lidhur ngushtë me krijimtarinë artistike. Boton në gazetën “Drita” të Shahin Kolonjës. Siç del nga letrat dërguar jo një fantazme, por atdhetarëve shqiptarë në Egjypt, u njoh e bashkëpunon me Jani Vruhon, Thanas Tashkon, Spiro Dinen dhe nuk “u arratis për të shpëtuar nga një martesë. “Me ndihmën e tyre financiare, përkthen e boton në greqisht veprën e njohur të Sami Frashërit, “Shqipëria, ç’është, ç’ka qenë, e ç’do të bëhetë”. Sipas këshillave dhe ndihmës së tyre bujare, në moshën 24 vjeç, më 10 maj 1906 mbërrin në Nju Jork. Po atë ditë niset për në Bafallo, ku ndodhej shoqëria “Mall’i Mëmëdheut”, themeluar nga Petro Nini Luarasi. Pas tre muajsh, me ftesë të Sotir Pecit, vjen në Boston dhe bashkëpunon në gazetën “Kombi”. Më 8 janar 1907, themelon shoqërinë patriotike Besa-Besën dhe më 15 shkurt 1909, gazetën “Dielli”. Kjo gazetë historike i shërbeu çështjes së madhe, lirisë dhe pavarësisë së Atdheut. Aty lexuesit shqiptarë njohën penën e artë të Fan S Nolit.

Theofan Stilian Noli njihet si themeluesi dhe drejtues i Kishës Ortodokse Shqiptare të pavarur në Amerikë. Eshtë koha, kur më 1908 dorëzohet prift në Kishën e Shën Kollit, në Nju Jork. Meshën e parë e jep në gjuhën shqipe, në Boston. Ndërkohë studion për katër vjet në Universitetin Harvard dhe më 1912 diplomohet me sukses për letërsi. Të kësaj kohe janë krijimet në revistën “Albania”, në gazetat “Dielli”, “Drita”, etj.

Në vitet 1910 e 1911, përpara shoqërisë Besa-Besën, mban fjalime të zjarrta në përkrahje të kryengritësve shqiptare në Kosovë, duke ngritur lart luftën e trimërinë e tyre, me Isa Boletinin e Idris Seferin në krye, në betejat e Cernalevës e në Grykën e Kaçanikut.

Më 1911, i ngarkuar me mision fetar e atdhetar, viziton kolonitë shqiptare në Bukuresht, Sofje e gjetkë, i pritur me dashuri nga shumë bashkatdhetarë. Në praninë e tyre meshon me gjuhën e bukur shqipe. Pas një largimi të gjatë, në Sofje pati një takim të mallëngjyer me prindët e të afërmit e vet, mandej një ndarje tepër të hidhur.

Në kohën kur Perandoria Turke po humbiste Ballkanin, me nismën e Nolit e Konicës, shoqëritë shqiptare Besa–Besën, Arësimi, Malli i Mëmëdheut, Hylli i Afërditës etj. u bashkuan në Federatën Panshqiptare Vatra, me seli në Boston, më 28 prill 1912. Sekretar i Komisionit Qendror u zgjodh Fan Noli, kurse Faik Konica me Kristo Floqin u caktuan organizatorë të degëve. Noli zgjidhet kryetar i Vatrës më 17 korrik 1915 dhe më 1 korrik të vitit 1917. Krahas “Diellit” botohet në anglisht, Revista Adriatike.

Federata Panshqiptare Vatra në ato vite, mori pamjen e një qeverie në mërgim. Drejtuesit e saj u mirëpritën nga institucionet zyrtare, si përfaqësues të Shqipërisë. Me ligjëratat e tyre të shkëlqyera, mbrojtën çështjen shqiptare. Fan Noli shpesh largohej i ngarkuar me detyra të rëndësishme. Në vjeshtën e vitit 1912, kur Atdheu ndodhej para rrezikut të copëtimit, i dërguar nga Vatra ndodhet në Londër. Nga kryeqyteti britanik, përshëndet Ismail Qemalin për shpalljen e pavarësisë.

Më 1913 Federata Vatra, me udhëheqës si Noli dhe Konica, me anën e gazetës Dielli, mitingjeve të fuqishme, momerandumeve dhe telegrameve, të shumta, protestoi me vendosmëri, kundër vendimeve të Konferencës së Ambasadorëve në Londër, të cilat përgjysmonin teritoret e Shqipërisë.

Në mars të atij viti Noli së bashku me veprimtarë të tjerë, merr pjesë e flet në Kongresin e Triestes, të organizuar nga Faik Konica, për çështjen e tërësisë tokësore të shqiptarëve. Në korrik viziton për herë të parë tokën amtare. Më 1914 ndodhet përsëri në Shqipëri, në shërbesat e Kishës Ortodokse Shqiptare.

Gjatë Luftës së Parë Botërore 1914-1918, Shqipëria u kthye sërish në një arenë të rrezikshme për të ardhmen. Në emër të Vatrës, vatranët me Nolin në krye, vepruan gjallërisht me një politikë të zgjuar, kundër qëllimeve grabitqare të shteteve ndërluftuese.

Në momerandumin e dates 28 nëntor 1918, dërguar Preidentit Uillson, ku firmatari kyesor është Fan Noli, pasi parashtrohet historia e Shqipërisë jugore, kalohet në çështjen e Kosovës. Ndër të tjera shkruhet:“Arsyet etnografike nuk janë të vetmet ato, të cilat kërkojnë korigjimin e kufijve në emër të Shqipërisë.. Humbja përfundimtare e krahinave pjellore të Kosovës dhe Çamërisë, apo Epirit të Jugut, do të gjymtojë jetën ekonomike të shtetit shqiptar. Qytetet e Pejës, Prizrenit, Gjakovës, Strugës e Dibrës që iu dhanë Sërbisë e Malit të Zi janë tregje të krahinave që iu hoqën Shqipërisë në mënyrë krejtësisht absurde dhe të padrejtë nga Konferenca e Londrës”.

Lidhjet e fuqishme me veprimtarët në Atdhe, ndihmat dhe nxitja e luftës së tyre për çlirimin e mbrojtjen e tij, u kurorëzuan me Kongresin e Lushnjës dhe formimin e Qeverisë së Sulejman Delvinës.

Më 1920, në emër të Qeverisë Shqiptare, Noli merr pjesë në bisedimet e Lidhjes së Kombeve, në Gjenevë. Në debatet për çështjen e kufijve, si një diplomat i madh, hedh poshtë argumentet e delegatëve fqinjë, me ligëratat e njohura në histori. Falë zotësisë së tij, Shqipëria u pranua në Lidhjen e Kombeve. Më 1921 kthehet në Atdhe. E shohim Peshkop në Korçë, Metropolit në Durrës. Si i dërguar i Vatrës merr pjesë në jetën politike dhe zgjidhet deputet. Gjatë seancave parlamentare Noli ngrihet e flet për çështje të pazgjidhura kombëtare, për probleme të ndryshme ekonomike e shoqërore. Ligjerata e njohur e Nolit në nderim të presidentit amerikan Udrou Uillson, shpreh respektin e thellë të popullit shqiptar ndaj SHBA, si e vetmja shpëtimtare e Shqipërisë.

Vrasja e Avni Rustemit, më 20 prill 1924, shkaktoi papritur zëmërimin e anëtarëve të Shoqërisë Bashkimi dhe deputetëve të opozitës. Kjo ngjarje në histori njihet me disa emra. Analistët e historisë e quajnë, disa “Grusht Shteti”, disa “Revoltë”, “Kryengritje”, disa “I ashtuquajtur Revolucion”, por zakonisht në tekstet e historiografisë, njihet me emrin Revolucioni Demokratik i Qershorit. Kjo lëvizje intelektualësh, e përkrahur nga qytetet

dhe zonat fshatare, u zhvillua pothuaj paqësore, herë si marshim ushtarak me armë në sup, herë si procesion fetar me qirij ndër duar, ku fryma gandiste e Peshkopit Theofan, ishte e pranishme kudo. Në gjendjen e krijuar, Noli gjykoi drejt, ku mori përsipër drejtimin e Qeverisë e re,

Më 10 e 12 qershor 1924, në emër të Vatrës Konica përshëndeste:

“Lutemi bëni të njohur ushtërinë kombëtare simpatitë tona prej zemre për veprimin patriotik të saj…Vatra uron ushtërinë kombëtare dhe udhëheqësit civilë e ushtariakë të revolucijes shpëtimtare për suksesin e shkëlqyer.”

Sipas Qerim Panaritit, “Me bekimet e Konitzës dhe të Vatrës Noli më 17 qershor 1924 formoi Kabinetin si pason: Noli, Kryeministër; Sulejman Delvina, Ministër i Punëve të Jashtme, Kolonel Kasëm Qafëzezi, Ministër i Luftës; Luigj Gurakuqi, Ministër i Financave; Qazim Koculi, Ministër i Punëve Publike; Stavro Vinjau, Ministër i Drejtësisë.”

Programi i Qeverisë me tipare amerikane, në fakt ishte një hap përpara në zhvillimin demokratik të viteve 20, por siç dihet për mungesë kohe nuk mundi të zbatohej tërësisht.. Më 24 dhjetor 1924, kur Qeveria Demokratike ra, poashtu me forcën e armeve, Noli u detyrua të largohet pa kthim nga Atdheu..

Panariti sqaron se “Viti 1924 i dha funt karrierës politike të Nolit dhe filloi karriera letrare. Në shumë bisedime me Nolin gjatë tridhjetë vjetëve të funtme, shpesh herë bisedonim për vendin e tij në historin’ e Shqipërisë, i cili thoshë: nëqoftëse emër-i im do të mbahet mënt në të ardhmen, munt të rronjë, vetëm në fushën e letrave.” I vendosur në Gjermani, krijon poezi të fuqishme dhe shqipëron kryevepra nga letërsia botërore. .Një pjesë e tyre u botua në gazetat “Republika”, “Imigranti”, “Liria Kombëtare”, etj. Në mbarim të vitit 1932, vendoset përgjithmonë në SHBA. Republika, Imigranti, etj. u mbyllën, kurse “Dielli” vijoi më tej, jeton dhe sot.

Sipas Faik Konicës, qysh në vitin 1921, Fan Noli e Ahmet Zogu u njohën e bashkëpunuan në një parti.. Pas qendrimeve të kundërta për zgjidhjen e çështjeve kombëtare që shtronte koha, më 1933 u miqësuan sërish dhe patën marrëdhënie të qendrueshme. Kjo u duk në kursin e ri të shtetit shqiptar, nga viti 1933 deri më 1939. Në gazetën Republika të datës 12 mars 1931, Noli boton shkrimin “Atentati kundër Ahmetit”. Pasi parashtron disa nga idetë e veta demokratike, mban një qendrim të vendosur kundër përdorimit të dhunës: “Antentati i vajtur mbarë munt t’i bënte dëm ca më të math Shqipërisë dhe një sherbim të paçmuar Mussolinit dhe fashizmës italiane.“

Gjestet bujare të Ahmet Zogut flasin qartë. I pari më 1933, financimi për shërimin e Fan Nolit. I dyti më 1938, për diplomimin në Konsevatorin e Nju Englandit, në Boston.

Jeta e Nolit gjatë dhe pas luftës së dytë botërore

Jo vetëm më 1932, por as në vitet që do të vinin, Noli nuk e ndërpreu kurrë veprimtarinë në shërbim të Kombit të vet. Kur Atdheu u rrezikua përsëri më 1939, Fan Noli, Ahmet Zogu, Faik Konica, Mit’hat Frashëri etj. janë në krye të detyrës. Në gusht të vitit 1942, Konica i dërgon mbretit Zog një letër mjaft me rëndësi për temën që trajtohet. Letrën e gjetëm në anglisht në librin “Faik Konitza- Selected Correspondence.”, botuar në vitin 2000, me hyrje nga Robert Elsie. Ndër të tjera, shkruhet: “Opinioni i popullit shqiptar tashti është në favorin Tuaj Madhëri. Dhe ky kryesisht për shkak të gojëtarisë dhe influencës së Imzot Nolit. Unë mendoj se Imzot Noli, do të ishte njeriu ideal për kryeministër, por për fat të keq fakti që tani ai është qytetar i Shteteve të Bashkura një zgjidhje e tillë paraqet vështirësi...“Më 27 maj 1943, Noli i shkruan ministrit të oborrit, Sotir Martinit: “Jam gati të jap gjithçka për Frontin e Bashkuar Shqiptar.” Në letrën për Anton Logorecin, gazetar i BBC më 1943, shkruan: “Njohja e mbretit Zog, është po aq e domosdoshme si prove e pa ekivoke.” Njëkohësisht interesohet të njihet me grupimet nacionaliste që luftonin kundër fashizmit. Miraton marrëveshjen e Mukjes. Përshëndet rininë trime e cila pat dalë malit kundër pushtuesve fashistë, për një Shqipëri të lirë dhe demokratike. Gjendjen e luftës në Shqipëri e njihte më së miri. Në raste të veçanta shprehej optimist, për sigurinë e tërësisë tokësore, me ndihmën e SHBA. Historiani Beqir Meta shkruan:“Nuk është aspak ekzagjerim, po të nxjerrim përfundimin se gjatë Luftës së Dytë Botërore “Vatra” qe e vetmja organizatë shqiptare, i vetmi grupim shqiptar që u orientua drejt politikisht”. Merita u takon, sigurisht, Fan Nolit, Faik Konicës dhe miqëve amerikanë.

Pas luftës, Noli u ftua të kthehej në Shqipëri për të bashkëpunuar me “Guvernën Demokratike”. Përgjigjet vetëm me një përshëndetje diplomatike. Mosardhja në Atdhe fliste qartë, se ai nuk mund të miratonte një qeveri, e cila drejtohej nga një parti, sado e fshehur në maskën e Frontit Demokratik apo Republikës. Megjithatë punoi energjikisht për njohjen dhe pranimin e Shqipërisë në Kombet e Bashkuara, vetëm për popullin dhe vendin e tij. Me autoritetin e një personaliteti të njohur në SHBA, këtij misioni patriotik, ashtu si dikur, ia doli mbanë.

Më 1945, në moshën 63 vjeçare, në Universitetin e Bostonit, mbron dizertacionin “Gjegj Kastrioti Skënderbe”, dhe nderohet me titullin doktor në filozofi. Si kryetar nderi, merr pjesë rregullisht në mbledhjet e Vatrës. Ndërkohë, me aftësinë e një peshkopi të nderuar, drejton Kishën Ortodokse Shqiptare.

Nga letrat e shumta të Nolit dërguar diktatorit E. Hoxha, merret vesh se viti 1946 shënon fundin e marrrëdhënieve të Vatrës me “Guvernën Komuniste të Tiranës”. Shkaqet qenë të shumta që nga mosvarrëveshjet për çështje kombëtare, politike dhe për ndërhyrjet në punët e brendëshme të Vatrës nga njerëz të dërguar nga diktatori. Në këtë kohë bisedon me përfaqësuesit e Shqipërisë dhe për çështjen e varrimit të Faik Konicës në Atdhe. Ata u përgjigjen: “Shumë mirë munt ta varrosim Konicën në Shqipëri, por më parë duhet ta sjellim para gjyqit të popullit”. Noli tha: “Po dëgjojmë dita ditës se jeni duke gjykuar kundërshtarët tuaj të gjallë! Por kurrë nuk na kishte shkuar mendja se jeni aq trima sa të hithni në gjyq dhe të vdekurit!”

Më 1947 boton dy vepra në anglisht, “Historia e Gjergj Kastriotit Skënderbe” e “Bethoveni dhe Revolucioni Francez”, më 1948, “Albumin” me shkrime letrare, më 1950, “Historia e Skenderbeut” në shqip, një version i ri dhe më i plotë shkencor .

Fan Noli ishte i lidhur shpirtërisht me popullin e vet, i cili vuante nën sundimin e një diktature të paparë në histori. Sipas shkrimtarit Petro Marko, në librin “Retë dhe Gurët,, me rastin 28 Nëntorit më 1952, do të fliste në Zërin e Amerikës me këto fjalë: “O ti që je në fuqi me hanxhar në dorë për të prerë kokat e patriotëve, thuam ç’po bën... Shqipëria pret një Shën Kostandin për të shpëtuar nga kjo kasapanë”.

Në takimin e 50-vjetorit të Diellit më 1958, me një zë djaloshar tha: :“Kishim në program një Shqipëri indipendente, e bëmë; të mirë a të keqe, e bëmë. Kishim në program një Kishë Autoqefale, e bëmë; të mirë a të keqe, e bëmë. Ua lëmë si barrë të tjerëve ta mirësojnë, po ne e bëmë”. Kjo ligjëratë e bukur e inçizuar dhe në një disk, fillon me përshëndetjen drejtuar Baba Rexhepit dhe Imam Vehbiut. Në ligjërimet e botuara nga Profesor Jorgaqi, në shënimet e veta këto dy emra kuptimplotë, nuk shpjegohen as më 2002. Por fotografia në gazetën “Dielli” me deçiturën “Besnikët e Nolit”, tregon në heshtje se si Noli buzëqesh në mes të Baba Rexhepit, Imam Vehbiut dhe demokratëve Anton Athanasit e Kristo Thanasit.

Petro Marko përmend dhe një ndodhi të vitit 1960. Mehmet Shehu vjen në Nju Jork për të marrë pjesë në një mbledhje të hapur në OKB. Pas dërgimit të tri letrave, për një takim me Nolin, nuk mundi të merrte asnjë përgjigje. Duke kërkuar në arkiva, përgjigjen e gjetëm në gazetën Dielli, 28 shtator 1960: “Letër e hapur Mehmet Shehut”. “Nga mbarimi i kësaj letre të gjatë noliane, lexohet: “Nga sa mund të kuptojmë neve së largu, sistemi juaj, sistem fashist, nuk vepron në bazë të kanunit, shvillohet në bazë të kobures dhe të burgut…”

E kësaj kohe është deklarata tjetër.: “Shteti shqiptar nuk mund të mbahet më këmbë dyke vrarë, persekutuar dhe dyke burgosur kundërshtarët që s’bashkohen me politikë me mejtimet tuaja”.

Më 1961, Fan S Noli, krijon kryeveprën “Sulltani dhe Kabineti”. Më 1963 merr pjesë në një seancë të rëndësishme, në Parlamentin e Masaçusetsit në Boston, kurse më 1964 në Shtëpinë e Bardhë, në Uashington. Nga fundi i vitit 1964, i sëmurë rëndë, shkruan poezinë e fundme “Vdekja e Sulltanit.”

Ditët e fundit të jetës, i kalon në shtëpinë e bukur, të dhuruar nga Vatra qysh më 1953, në Fort Lauderdale, Florida. Më 13 mars 1965, pasi u ndie më mirë, doli të shëtiste nëpër bregun e oqeanit. Befas pranë valëve të zhurmëshme, shpirti i tij fluturoi si një shtërg paqësor i lirisë, duke lënë për brezat e ardhëshme mesazhin:

Se pas dimrit vjen një verë

Që do kthehemi një herë

Pranë vatrës, pranë punës,

Anës Vjosës, anës Bunës.

Në gazetën Dielli të datës 24 mars, shkruhej: “Ati ynë kaloi nga kjo jetë, si dita që i zen vendin natës”.

Noli dhe poezitë e fundit

Lexuesit të njohur tashmë me Fan S Nolin e vërtetë, për marrëdhëniet e tij me Ahmet Zogun dhe me Qeverinë komuniste të Tiranës, e kuptojnë lehtësisht Albumin-1948, me poezi në dukje të “majta”, “antifetare”, “leniniste” dhe “antizogiste”. Në kohën e diktaturës komuniste ato merrnin një kuptim krejt të ri, ndër to, edhe “Sulltani dhe Kabineti“-1961, ku personazhet kryesorë të udhëheqjes komuniste, mbulohen me ofiqe zyrtarësh osmanë dhe tituj fetarë, të pajisur me Bibëll e Kuran. Si diell i ndritur, aty shfaqet gjenialiteti i Nolit të Madh. Edhe krijimi i tij i fundit “Vdekja e Sulltanit”- 1964, i komentuar keq nga profesorët, nuk ka të bëjë aspak me mbretin Zog, është një poezi intime e Nolit! Ashtu si veprat e Shekspirit, edhe veprat e Nolit, jetojnë në kohë përjetësisht.

Për poezine Kabineti dhe Sulltani, pa dashur të paraprijmë me sqarime të kota , e lëmë lexuesin të nxjerr përfundimet nga Noli vetë më 1961, nga Qerimi Panariti, në Albumin II Boston 1966 dhe nga poezia.

Kërkoni origjinalin dhe lexoni.

FAN S NOLI

SULLTANI DHE KABINET

(Fragment- botuar për herë të parë në gazetën Dielli- 1961 )

Shokë, sot kam panair

Shokë, bëmëni sehir;

Sillni kupat e gostisë,

Sillni shishet e rakisë.

Kupë e parë, jam aga,

Kup’ e dytë, jam Pasha,

Kup’ e tretë, shpall ferman,

Ngjesh një pall’ e jam Sulltan.

Jam Ali Qopeku i Parë,

Qen si unë s’keni parë;

Pra kur leh duartrokitni,

Zbrasni topat brohoritni!

Jam imami e jam dovleti,

Padishahu e Muhameti,

Jam Xhenemi e Xheneti ,

Kijameti e selameti.

Jam xhamia e jam namazi

Jam zinxhiri e jam kafazi,

Jam budrumi e jam zullumi

Kush ngre kokën e merr lumi,

Kush do ligj’ e republikë

Me statut e me logjikë,

E ka pisk e ngordh si hor

Në konop si tradhëtor.

Ju a nisa historinë,

Dhe ju solla prokopinë;

Lë pas meje dinasti

Për vazhdim e për lavdi.

Nukë pata parëardhës,

ju lë një bir pasardhës

Gjurmën time të pasonj

Dhe vatanin ta sundojë.

Shkruaj ti o Bash –Qatip

Shkruaj mprehtë’ e me tertip,

Lidhi llomotit’ e mia,

Shkrepi nesër te xhamia.

Ty Abdull- Jezid Sersem,

Ty të bëra Sadrezem;

Merr nga burgu çdo rezil,

Çdo kusar dhe çdo katil.

Ty Abdull- Xhahil Nefer

Ty të bëra Serasqer;

Bjeru armiqve, shuaji,

Thyeji e bluaji.

Ty Halim që s’di këndim

Je vezir për arsim.

Mbylli shkollat se na nxinë,

Me kallamn’ e tradhëtisë.

Leri hapur medresetë

Seminaret e teqetë

Po me gjuhët arabishte,

Hebraishte dhe turqishte.

Këtë urdhër çpalle vrap;

Libër ti laik, mos hap;

Me Ungjillin e Kuaranin

Merret Prifti me Imamin.

Ty Haxhi Domuz evlat

Ty të bënj Vezir Xhelat

Lidh litar dhe mbreh sëpatë

Var e ther po pa shamatë.

Vraji , preji kundërshtarët

Si të funtmët dhe të parët

Se ma prishën qetësinë

Ma çkallmuan mbretëtinë.

------------

Më 15 mars 1965, përgatitësi i këtij shkrimi dokumentar, shënonte në fletoren e shënimeve: “ Jo! S'ka më Fan Nol… Mbi buzët e tij prehet heshtja. Dora e tij e lëshoi penën e artë. Iku e na la vetëm në këtë botë mundimesh e fluturoi në pambarim për të zbukuaruar kostelacionin e yjeve tanë të pashuar, pranë De Radës, Samiut, Naimit, Mjedjes, Fishtës, Konicës...

E ç'humbje më e madhe mund t'i ndodhte këtij vendi se sa ikja e Nolit ?

Ndërsa dëgjoj në muzgun e mbrëmjes këmbanat e përzishme e të vetmuara,

Nolin tonë larg Atdheut një brerore e artë dhe e shenjtë paqeje e ka qarkuar, kurse ne një hidhërim i rreptë na ka pushtuar.

Veç një besim na ngroh zemrat, se vepra e tij e madhe , do të jetë diell për Shqipërinë”.