Nga Dashnor Kaloçi

Revista “Shqip” publikon për herë të parë përpjekjet e shumta të qeverive shqiptare në kohën e Monarkisë së Zogut dhe pushtimit italian të vendit, për nxitjen e turizmit dhe thithjen e turistëve të huaj në vendin tonë. Si zhvilloheshin konferencat promovuese, guidat turistike dhe botimet e ndryshme propagandistike nëpërmjet Entit Kombëtar të Turizmit dhe Automobilizmit të Shqipërisë, i cili ishte nën patronazhin e motrës së Zogut, Princeshës, Maxhide.

Durrësi është porti kryesor i Shqipërisë dhe ai gjendet vetëm 39 km. larg nga Tirana. Shërbime të rregullta agjencish turistike e lidhin atë qytet me qendrat e ndryshme kryesore të vendit. Durrësi ka një popullsi prej 10.000 banorësh. Qyteti shtrihet mbi një breg që mbaron në fund me Malin e Durrësit, i cili ka një lartësi prej 185 metrash. Hotele, restorante, kafene, dyqane, magazina, depozita, farmaci, agjenci detare e automobilistike, xhami, kisha, shkolla fillore dhe të mesme, banka e institute të tjera e zbukurojnë pamjen e bukur të këtij qyteti detar buzë detit Adriatik. Me Planin Rregullues të Plazhit të Durrësit, i cili është hartuar nga Zyra Qendrore për Urbanistikën dhe Ndërtimet në Shqipëri, pritet që plazhi të ndërrojë tërësisht fizionominë e tij dhe kapacitetin për pritjen e pushuesve vendas dhe të huaj”. Kjo panoramë që i bëhet qytetit bregdetar të Durrësit, në pamje të parë, duket sikur është pjesë e ndonjë guide turistike promovuese të agjencive të shumta turistike që operojnë në vendin tonë, të cilat në këtë prag sezoni pushimesh që sapo ka filluar, e kanë intensifikuar aktivitetin e tyre për thithjen e pushuesve nga vendi dhe turistëve të huaj. Por nuk është kështu, këto pasazhe i përkasin periudhës së pushtimit italian të vendit, pra rreth 70 viteve të shkuara dhe ato janë marrë nga revista e përmuajshme “Drini”, e cila nxirrej në atë kohë nga Enti Kombëtar i Turizmit të Shqipërisë. Por historia e turizmit dhe propaganda promovuese për thithjen e turistëve të huaj në vendin tonë, i ka rrënjët e saj shumë vjet më përpara se periudha e pushtimit italian të vendit, për të cilat flitet me hollësi në shkrimet e revistës “Drini”. Që në vitet e para të Monarkisë së Zogut, qeveritë shqiptare të asaj kohe i kushtuan një kujdes të veçantë, turizmit shqiptar, gjë që vazhdoi më pas edhe gjatë periudhës së pushtimit, në vitet 1939-1944. Veç të tjerash kjo gjë bëhet e ditur edhe nga shtypi i atyre viteve, prej nga kemi shkëputur këto artikuj që po botojmë më poshtë në këtë shkrim.

Gazeta “Arbnia”, Vërejtjet e turistëve të huaj

Organizmi i turizmit ndër ne, ndërmarrë pak vjet ma parë dhe inkurajuar me mjete dhe propagandë të vazhdueshme, s’ka munguar të ketë efektin e duhur. Vendi ynë, i përmendur për pamjet e tij të një bukurie të rrallë n’Europë, vizitohet çdo verë prej një shumice të huajsh, dhe mikpritja e pabiseduarshme që gjejnë në Shqipëri është një faktor me rëndësi në zhvillimin e turizmit ndër ne. Personalitete të huaja që vizitojnë viset e Mbretërisë nuk mungojnë të shfaqin mirënjohjen për pritjen më të mirë që u bëhet kudo në popull, ashtu siç shfaqin edhe mendimin rreth të pritmes turistike të Shqipërisë, duke na dhënë një tok këshillash të vlefshme që duhet t’i shënojmë qoftë dhe kur këto kanë të bëjnë me përmirësimin e shumë të metave që pengojnë zhvillimin e turizmit. Të metat ose mungesat tona i njohim që të gjithë, dhe shtypi është marrë dendur me to duke ia bërë të njohur kompetentëve, dhe as s’është nevoja t’i përsërisim sot. Marrim rastin të shënojmë një vërejtje shumë të arsyeshme që na u bë prej një të huaji, mik i Shqipërisë. Ky i huaj që ka shëtitur vendin tonë më tepër se çdo turist tjetër, na tha se organizimit të turizmit të brendshëm nuk i është dhënë rëndësia e duhur, për të mos thënë që nuk ekziston fare. Shqiptarin që nuk e ndan nga bashkatdhetarët e tij të krahinave veç një largësi fare e vogël, plaket dhe vdes pa i njohur viset interesante t’atdheut, vendet më historike dhe plot kujtime lavdie nga gjyshat. Kruja, vendlindja e Heroit Kombëtar, Burreli, ku pa dritën Sovrani, Shkodra e Teutës, Durrësi, Butrintoja, Pojani, Vlora e shumë vende të tjera, do t’i shihnin në një shtet tjetër vende pelegrinazhi, vise tërheqëse dhe klimaterikë, që do të sulmoheshin përditë nga populli, duke u bërë qendra lëvizjesh 3-4 muaj të vitit. Përmendëm vetëm këto vende si më karakteristike, se lavdi Zotit, Atdheu ynë është plot vende interesante e tërheqëse, dhe natyra ka endur me thesaret e saj në çdo çip të saj. Këto bukuri çmohen dhe shijohen nga të huajt, kurse ndër ne, ata të pakët që kanë mjete t’i shohin, dalin jashtë. Do t’i shte mëkat që me afrimin e stinës verore, mos të mirren iniciativa t’organizohen përvjetorë,-kur ka-dhe shëtitje më të dendura në vende interesante të atdheut. KTAM-i (Komiteti i Turizmit dhe Automobilizmit të Mbretërisë), që vazhdon prej dy vjetësh të organizojë shëtitje në plazhin e Durrësit e disa herë të pakta ndër viset e tjera, do të bënte mirë t’i dendësojë këto sivjet duke organizuar në shumë vise të Mbretërisë.

Shifrat optimale për turizmin në vitin 1938

Zhvillimi i Turizmit dhe hovi që ka marrë vitin e fundit, shfaqen ndoshta për herën e parë në shifra dhe data ekzakte. Në këtë mënyrë jemi në gjendje të dimë sot me saktësi gradën e zhvillimit të lëvizjes turistike në vendin tonë, dhe njëkohësisht kurorëzimin e përpjekjeve për t’i dhënë turizmit atë zhvillim që lypte koha dhe nevojat e Shqipërisë së re Zogiste. Numri i të huajve që vizituan Shqipërinë në vitin 1938 ka qenë 7.725, duke patur një shtesë prej 1781 nga viti 1937. Turistat e huaj kanë qëndruar në vendin tonë 61.696 netë. Shpenzimet e këtyre të huajve për ngrënie, fjetje, transport etj, kapin një shumë prej fr. ari 578.543 do me thënë afro një gjysmë milioni të hyra nga lëvizja turistike e vitit të kaluar. Ka një tepricë ose shtesë nga viti 1937 prej fr. ari 239.298.

Arsyet kryesore të shtimit të lëvizjes turistike

Arsye kryesore e shtimit të lëvizjeve turistike në vendin tonë i detyrohet propagandës së dendur që Enti Kombëtar i Turizmit dhe KTAM-i kanë bërë për t’u njohur Shqipëria sa më shumë në botën e jashtme. Ka pastaj faktorë të tjerë që kanë ndihmuar në shtimin e lëvizjes turistike. Ndër këto mund të përmendim Luftën e Spanjës, që drejtoi shumë prej kuarzierëve në bregdetin shqiptar; ngjarjet e Europës Qendrore dhe dalja e elementin hebraik dhe lejet e dhëna prej qeverisë jugosllave agjencive të veta për të organizuar shëtitje turistike të të huajve edhe në Shqipëri. Por arsyeja e parë mbetet gjithnjë propaganda intensive e Shqipërisë jashtë dhe përpjekjet gjithnjë më të daluna për ta organizuar turizmin në shkallën e merituar. Bota e huaj ka filluar të tregojë një interes të madh për Shqipërinë, e cila njihet sot kudo si vendi më i bukur në Ballkan për shëtitje dhe vizita në viset e bukura dhe piktoreske të sajat. Gjithashtu të huajt janë të bindur për organizmin e Mbretërisë Shqiptare, për rendin dhe qetësinë shembullore si dhe pritjen krejt shqiptare që gjejnë në vendin tonë. Këto janë arsyet e shtimit të lëvizjes turistike në vendin tonë dhe duhet të gëzohemi kur shohim se veç fitimit moral që sjell njohja e vendit tonë prej të huajve, kemi dhe fitimin material mjaft të rëndësishëm. Afro një gjysmë milioni fr. ari hyjnë në Shqipëri në një kohë kur turizmi sapo ka filluar të organizohem mbi baza të shëndosha. Kjo na jep të shpresojmë se tue u organizuar dhe përsosur, turizmi do të bëhet brenda një kohe të shkurtër një faktor me rëndësi të ardhurash për vendin tonë dhe për pasojë edhe një ndihmë e vlefshme në përmirësimin e jetës ekonomike të Shqipërisë. Le të shpresojmë se disa mungesa, si ngritja e hoteleve dhe qendrave të tjera për turistat, do të plotësohen sa më shpejt, për t’i dhënë turizmit një zhvillim më të gjallë dhe më të dobishëm.

Kryetari Bashkisë niset jashtë për projektet e plazhit

Me fillimin e pranverës, lajmuese e stinës së nxehtë të pushimeve, të banjave dhe të zbavitjeve të tjera që nevojat e kohëve moderne kanë bamun të domosdoshme për shëndetin e brezave të reja që po rriten dhe për çlodhjen e tyne që, me energjinë mendore dhe fizike, udhëheqin makinën tonë shtetnore, si dhe aktivitetet e tjera kësodore, sytë e kryeqytetit, të qyteteve kryesore të Shqipërisë së Mesme, dhe veçanërisht të Skelës sonë të Parë, drejtohen te Plazhi i Durrësit. Jo vetëm neve por dhe të huajt që na vizitojnë dhe që ndjekin përparimet tona, kanë plot fjalë admirimi për këtë Plazh dhe për zhvillimin e tij të shpejtë. Në fakt, ky asht një nga më të përshtatshmit dhe, sikur t’i u shtohen mjetet artificiale, të mirave natyrore që e pajisin, s’ka as ma të voglin dyshim se do të bahet një nga ma të bukrit dhe ma tërheqësit. Plazhi i Durrësit, qysh tani mund të përmblidhet midis realizimeve t’arrijtuna në regjimin Zogist për të cilat lipset ta ndiejmë veten krenarë. Prandaj, çdo përmirësim që bahet, çdo masë që merret, duhet të jetë serioze, e matun dhe e studiuar në bazë të një modeli e të një plani të denjë që të jetë i përhershëm. Me kënaqësinë më të madhe mësojmë se Qeveria Mbretnore paska urdhërnue Kryetarin e Bashkisë së Durrësit që, së bashku me një inxhinier kompetent, të shkojë së shpejti jashtë Shtetit, për me studiue Plazhet që i përshtaten vendit tonë dhe veçanërisht Durrësit dhe Plazhit të tij të shkëlqyer. Sepse, me ketë masë kaq t’arsyeshme ka për t’u krye çdo përmirësim eventual i domosdoshëm me një kriter të pagueshëm, të dëshiruem e dobiprues. Këtë studim paraprak dhe shumë punime akoma në projekt e gati për zbatim, Bashkia e Durrësit po i kryen në sajë të Ministrisë së Punëve të Brendshme, e cila po jep ndihmat ma të mëdha për me realizue programin e gjanë lulzimi e zbukurimi përparimtar në katra anët e Durrësit, shpesh herë e quajtur meritueshmërisht “Porta kryesore dhe e bukur e Shqipërisë”. Ndërkaq një numër i madh punëtorësh asht tue u përdorun për me përgatitë truallin rreth Vilës Mbretnore për mbjelljen e pemëve të përshtatshme që janë porositë në Itali. Gjithashtu edhe ndër kopshtet e plazheve në krijim e sipër, ka fillue një pjesë e madhe pyllëzimi që premton se ka me e transformue kryekëput këtë anëdeti në një parajsë tokësore, si kontrast i gjendjes së dikurshme të moçaleve vdekje-sjellës.

Bonifikimi i kënetave afër plazhit

Për fatin e mirë tonë’ çështja e moçaleve asht vue në krye të punimeve, të bonifikimeve e të zbukurimeve. Përfaqësuesi tonë, që shkoi posaçërisht për me e intervistue para se të nisej me misionin e sipërtreguem, Kryetari i Bashkisë së Durrësit i foli mbi këtë problem me tanë theksimin e merituam. Z. Ministër i Punëve të Brendshme ka dhanë urdhna kategorikë me i mbuluem moçalet dhe me i bonifikue sa ma parë, tue përdorun të gjitha mjetet në dispozicion, për me u vendosë jeta dhe shëndeti atje ku deri sot kishte lëshue rranjë malarja shkretuese që komprometonte edhe famën tonë si popull punëtorë. Qeveria Mbretnore, me sa shifet, ka dhanë përkrahjen e vet deri n’ekstrem; para këtij realiteti shpresëdhanës mbetet vetëm vullneti e kujdesi për tue vue në zbatim ky plan madhështor që ka një rëndësi turistike të dorës së parë. Ne jemi ma të sigurt se këto cilësi i ka kryetari i Bashkisë së Durrësit; provën ma të gjallë e ka dhanë ikja e tij në Shkodër dhe në Korçë.

Gazetarët e huaj për Shqipërinë turistike

Shumë kritikë të huaj që ja kanë dashur dhe ja duan të mirën vendit tonë, duke shkruar mbi t’ardhmen që na pret, kanë vënë në dukje mundësitë e shumta të Shqipërisë për t’u bërë tërheqje për turistat. Teoria e sajuar prej tyre bazohet në faktin se ky vend duke qenë shumë i vjetër dhe njëkohësisht shumë i ri, ruan gjurmët e qytetërimeve të ndryshme dhe pamje të rralla të një populli që prej së shkuarës dhe prej oksidentalve po nxjerr inspirimet për të shkuar përpara me hov a me vullnet; pastaj-gjithnjë sipas tyre-Shqipërija ka fatin e mirë të përfitojë prej pozitës gjeografike të privilegjuar; ndodhet midis Romës dhe Athinës, që janë qendrat më të mëdha turistike dhe më interesante të botës. “Do të dinë shqiptarët të përfitojnë prej pozitës së tyre dhe të shfrytëzojnë trashëgimet e të parëve dhe mundësitë që u ka falur natyra edhe po u fal dita ditës më tepër qytetërimi për një turizëm të vërtetë?” Kjo është një pyetje që një gazetare e huaj e ka pas vënë në një nga artikujt që shkroi mbi këtë problemin tonin, që po bëhet problem edhe për ata që drejt për së drejti apo tërthorazi do të përfitojnë prej zhvillimit tonë turistik. Në mundësitë tona natyrale, përveç pozitës, përmblidhen bukuritë panoramike, klima e bukur, malet, pyjet, liqenet, shpendët e gjahut dhe shumë e shumë të tjera të mira që ndodhen fare afër dhe mund të shihen të tëra me shpenzime relativisht të pakta. Pjesa tjetër e kapitalit tonë turistik përbëhet nga trashëgimet tona: gjurma madhështore të qytetërimeve të vjetra nxjerrë në dritë në Butrinto, Pojan e në vise të tjera; kostumet piktoreske, këngët e vallet që përbëjnë folklorin tonë të pasur; zakonet e mikëpritjet që është larg çdo komentimi dhe përbën mburrjen tonë; zakonet dhe shpirtin tonë që na e shquajnë të huajt si popull, trim e krenar dhe që përbën një fushë që u intereson jo vetëm dijetarëve, por dhe turistëve të thjeshtë; kujtimet historike si dhe vetë jeta e jonë që e bëjnë turistin të ndiejë sensacionin e rrallë e të kërkuar që prej një bote të përparuar e të mekanizuar vjen befas të çlodhet shpirtërisht e mendërisht në një botë krejt të ndryshme, të pasur me ato cilësi që në shumë vende mungojnë.

Enti i Turizmit, nën patronazhin e Princeshës Maxhide

Po qytetërimi ç’na ka shtuar në këtë kapital që lipset shfrytëzuar? Mjetet e shpejta të komunikatave aerore e detare, hovi dhënë turizmit me anë të kryqëzatve e zbritjeve të favorshme ndër udhtime, shembllat e gjalla të propagandës, marrëveshjet e bashkëpunimit midis enteve dhe klubeve turistike ndërkombëtare, i japin një vleftë të paçmueshme kapitalit tonë turistik. Ne lidhemi me organizmin e gjerë turistik të përbotshëm nëpërmjet Entit Kombëtar të Turizmit dhe të Klubit Turistik dhe Automobilistik Mbretnor, që janë nën patronazhin e lartë të N.S. Mbretëreshë Princeshës Maxhide. Si me këto lidhje ashtu dhe me mënyra të tjera të shumta, Qeveria Mbretënore është duke bërë sakrifica të mëdha për zhvillimin turistik të Shqipërisë, që përsa u përket të huajve ashtu dhe bashkatdhetarëve që duhet ta shëtisin e ta njohin këtë vend të bukur. Thamë se turisti i huaj duke ardhur prej botës së jashtme të mekanizuar, vjen befas në pak orë e sipër, në këtë botën tonë të ndryshme që të çlodhet shpirtërisht e mendërisht. Neve tani na duhet që, duke përmirësuar rrugët e hoteleve dhe duke vënë me këtë fuqinë e mjetet, rregull e pastërti, t’i japim atij mundësinë të çlodhet edhe trupërisht e të mbetet plotësisht i kënaqur.

 U hartua nga Zyra Qendrore për Urbanistikën dhe Ndërtimet

Plazhi i Durrësit me Plan Rregullues që në 1941

Ndër masat e shumta që ndërmorën të gjitha qeveritë shqiptare nën pushtimin italian në vitet 1939-1943, për nxitjen e turizmit dhe thithjen e turistëve të huaj në vendin tonë, ishte dhe plani rregullues i plazhit të Durrësit, i cili asokohe u përgatit nga Zyra Qendrore për Urbanistikën dhe Ndërtimet e Shqipërisë. Lidhur me këtë, në revistën e përmuajshme “Drini” që nxirrte Enti Kombëtar i Turizmit në atë kohë, midis të tjerash shkruhej: “Durrësi asht limani kryesor i Shqipnis. Gjindet 39 km. nga Tirana. Shërbime të rregullta vijash automobilistike e lidhin me qendrat e ndryshme kryesore të Mbretnis. Ka një popullsi prej 10.000 banorësh. Qyteti shtrihet mbi një breg që mbaron në fund me Malin e Durrësit, i cili ka një naltësi prej 185 metrash. Bujtina, drekore, kafe, dyqane, magazina, depozita, farmaci, gjeni detare e automobilistike, xhamia, kisha, shkolla fillore, një të mesme, banka e institute të tjera e zbukurojnë pamjen e bukur të këtij qyteti detar buzë detit Adriatik. Këtu gjindet edhe një fabrikë e madhe duhani shqiptar S.T.A.M.L.E.S. Sipas historianit Tucidie, korfiotët themeluan këtu koloninë Epidamnos-it në 627 para lindjes së Krishit. Qyteti për t’i shpëtuar mësymjeve të pandara të piratëve, u beslidh me Romën e cila e pushtoi ma vonë krejt tue i ndrue dhe emnin Dyrrachium. Në këtë qytet ka banue dhe Ciceroni i cili e mbiquajti “Admirabilis urba” por nuk mujti me nejt këtu për një kohë të gjatë pse i shqetësuem prej zhurmës së madhe që bëhesh në liman. Në drejtim të jugut, qyteti shtrihet mbi bregun e bukur e ranor me vargje vilash e shtëpijash të vogla të bukura e moderne të cilat i japin pamjen e një qyteti vërtet banjash. Në 1928 e gjithë ranishtja kishte vetëm një stabiliment primitiv por zhvillimin e vërtetë e filloi menjëherë vetëm mbas këtij viti. Ranishtja asht e gjatë 4 km. Tashti për tashti kemi 3 stabilimnete banjash për afro 2000 persona dhe 120 shtëpija. Në një projekt të përgatitun me kujdesin ma të madh prej Zyrës Qendrore për Urbanistikën dhe Ndërtimet e Shqipnis, janë parapa këto përparime: Janë parapa edhe 3 stabilimente për afro 3000 persona; një bujtinë e madhe e 540 pjesë tokash të përgatituna për zbatimin e Planit Rregullues të ranishjtes. Edhe për Shkambin e Kavajës janë parapa 60 pjesë tokash. Përveç këtyne janë paraparë edhe 40 pjesë tokash me sipërfaqe të ndryshme në ranishte dhe nr. 10 të tjera në Shkambin e Kavajës të cilat do të përdoren për rregullime të posaçme; shkolla, ndërtesa publike, dyqane, bujtina, dhe pensione, kinema etj. Qyteti qendror dhe ai i ranishtes janë në zhvillim e sipër.

Në Kinema Nacional konferencë nga të huajt për turizmin

Në kuadrin e masave të shumta që ndërmerrte Enti Kombëtar i Turizmit të Mbretërisë Shqiptare gjatë viteve të Monarkisë së Zogut (i cili ishte nën patronazhin e Princeshës Maxhide), ishin edhe një sërë konferencash shkencore nga lektorë të huaj, të cilat organizoheshin jo vetëm në Tiranë, por edhe në disa qytete të tjera të vendit. Një nga këto konferenca ishte edhe ajo e dhënë në kinemanë “Nacional” të kryeqytetit nga Piero Marconi, kryetari i Misionit Arkeologjik Italian në Shqipëri, i cili që prej fillimit të viteve ‘30-të, kryente gërmime arkeologjike në Butrint dhe Pojan të Fierit. Lidhur me këto konferenca të Marconit, në shtypin e asaj kohe midis të tjerash thuhet: “Folëm pardje për nevojën e konferencave dhe dobinë e madhe që sheh vendi prej tyre, duke nënvizuar se këto, sidomos kur janë didaktike, duhen të mbahen edhe përpara nxënësve. Kërkesa jonë u gjet plotësisht e justifikuar dje. Profesor Piero Marconi, Kryetar i Misionit Arkeologjik Italjan në Shqipëri, që sot drejton gërmimet e Butrintos, foli dje në sallën e Kinema Nacional me kompetencën e një shkenctari të thyer në degën e tij, me kompetencë të gjerë dhe thjeshtësi që u çmuan pa masë nga publiku i zgjedhur që pati fatin të ndigjojë konferencën e tij. Profesori e ilustroi konferencën me një tok filmash që ka marrë me vetë në gërmimet, duke paraqitur një tablo të qartë rreth veprimeve të misionit prej fillimit, d.m.th. që në kohën e të ndjerit, Ugolini, gjer më sot. Fytyrat (statujat e gjetura nga gërmimet arkeologjike. Shënimi ynë), që Profesor Marconi shpjegonte, paraqisnin qytetërimet e ndryshme që janë përshkuar në vendin tonë, që nga epoka neolitike gjer në ndërtimet venecjane, duke dhënë një pasqyrë të qartë e besnike të gjitha gërmimeve të gjetura nga nëntoka jonë dhe që trashëgojmë sot. Profesor Piero Marconi u falënderua personalisht nga Shkëlqesia e Tij, ministri Shatku e personalitete të tjera, të cilët bënë çdo lavdatë për konferencën e tij në kryeqytet, e cila është mësim i vlefshëm për çdo shqiptar dhe të shkuarën e vendit të vet. Urojmë që konferenca të tilla që ka dhënë z. Piero Marconi, të ndigjohen edhe nga nxënësit e shkollave të mesme dhe është më mirë të pasurohen dijet e tyre të dobishme mbi kohët e vjetra”.