"Tradhtia e madhe"

Dështimi anglo-amerikan për t ë rrezuar Enver Hoxhën

Emisioni Shqip i Rudina Xhungws, sjell detaje nga operacioni anglo-amerikan në vitet 1948-1950

Nisi një terror anembanë Shqipërisë. Abaz Ermenji thotë: "Komunistët ekzekutuan jo vetëm shqiptarët që ishin hedhur me parashutë në vend, por edhe gjithë ata që ishin takuar me ta, rreth 400 vetëm në krahinën e Matit". Kjo ishte e gjitha. Kur ekzekutohej një njeri, arrestohej dhe internohej për një afat të pacaktuar edhe familja e tij. Gratë i çonin të punonin në fushë, ndërsa burrat në minierë. Jetonin në kushte të këqija e disa vdisnin. Numri i njerëzve që e pësuan këtë fat si rezultat i dështimit të operacionit shqiptar nuk dihet ende, mbase janë disa mijëra, kur popullsia e Shqipërisë ishte më pak se dy milionë.

Ky ishte fundi i operacionit shqiptar. Marrëdhëniet midis grupeve shqiptare në mërgim dhe padronëve të tyre gjatë dy vjetëve që pasuan u përkeqësuan. Në vitin 1952, Abaz Ermenji u kërkoi anëtarëve të vet të Ballit Kombëtar të mos shkonin më me misione. Pas kësaj date, megjithëse Hasan Dosti mbeti kryetar i komitetit, operacioni vazhdoi pa praninë reale të republikanëve. Anëtarët e grupit "Independenza", disa prej të cilëve bashkëpunëtorë të fashistëve italianë gjatë luftës, përpiqeshin të zinin vendin e tyre.

Ata qenë të tradhtuar, thoshin, jo vetëm prej Kim Filbit, të cilin shumë prej tyre e bënin përgjegjës personalisht për vdekjen e shokëve e të afërmve, jo vetëm prej shokëve të tyre shqiptarë, që flisnin lart e poshtë pakujdes, apo që kishin marrë ryshfete, apo që u ishin bërë presione për të dhënë informacione në favor të komunistëve, por gjithashtu edhe prej padronëve të tyre amerikanë e britanikë. Abaz Ermenji flet me ironi therëse: "Aleatët tanë donin të bënin eksperiment me Shqipërinë duke na trajnuar ne sikur të ishim minj laboratori, kavie, pa çarë kokën për humbjet njerëzore dhe në një sipërmarrje absurde që ishte e destinuar të dështonte. Ky dështim ishte pak a shumë i ngjashëm me atë që pësuan amerikanët me kubanët në mërgim në rastin e gjirit Pigs disa vjet më vonë".

Ermenji dhe të tjerët ankohen se pafajësia e mirëbesimi i tyre ishin shfrytëzuar prej shërbimeve sekrete të dy vendeve të fuqishme e të sofistikuara. Ata ishin rekrutuar, thoshin, duke menduar se Shtetet e Bashkuara dhe Britania donin të çlironin Shqipërinë prej komunizmit. Mbi këtë bazë ata kishin rënë dakord me kënaqësi. Do të luftonin e sakrifikonin jo vetëm jetën e tyre, por edhe të vëllezërve, grave e fëmijëve të tyre.

Ata ishin gati të luftonin për Shqipërinë, jo për ndonjë kauzë tjetër. Kjo është kryesorja, thonë ata, të cilëve nuk u kishin thënë dhjetëra arsyet e tjera pse bëhej ai operacion, si për shembull nga nevoja për të ulur presionin komunist mbi Greqinë gjatë luftës civile, nga dëshira për t‘u kundërpërgjigjur veprimeve agresive të Stalinit, nga dëshira për të ndëshkuar Enver Hoxhën për trajnimin që u kishte bërë agjentëve britanikë në vitet 1944-1945 dhe për incidentin e kanalit të Korfuzit. Atyre nuk u kishin thënë se konspiracioni kundër Shqipërisë komuniste nuk ishte veçse një lëvizje në lojën e madhe të "shahut" gjeopolitik dhe se ata "njerëzit shtatshkurtër" ishin pionë, pra gurë të thjeshtë shahu.





Koloneli anglez, David Smiley rrëfen takimet e tij me Abaz Kupin dhe Enver Hoxhën









Rudina: Do të doja të dija për herën tuaj të parë në Shqipëri, për takimet me Enver Hoxhën dhe Abaz Kupin.



David Smiley: Në prill të 1944-ës, edhe pse kisha qenë më parë në Shqipëri, kryesisht u takova me armiqtë e Partisë. Në prill të 1944 takuam dhe ndenjëm me Abaz Kupin dhe njerëzit e tij anti-komunistë, dhe të tjerë si Abaz Ermenji, për rreth 8 muaj derisa u larguam nga Shqipëria në tetor. Ishte mjaft i ndërlikuar fakti që vitin e parë në Shqipëri isha takuar me komunistë, ndërsa vitin e dytë me anti-komunistët. Ndërsa Enver Hoxhën e kam takuar për herë të parë kur erdhi në fshatin Shtyllë, jo shumë larg Korçës. Pas kësaj kaluam në Greqi dhe pastaj hymë përsëri në Shqipëri, në Leskovik dhe prej aty u takuam me njerëz të partisë, që quheshin Nexhip Vilcani dhe Petrit Dume. Pastaj shkuam te fshati Shtyllë dhe ndenjëm për disa javë duke pritur për më shumë furnizime me parashutë, të cilat vinin nga Brindizi i Italisë. Hera e dytë ishte pas një viti, në 1944. Aty takuam përsëri Abaz Kupin dhe qëndruam me njerëzit e tij deri në fund të tetorit të 1944-ës. Në atë periudhë ne po përpiqeshim që ta bënim atë të luftonte kundër gjermanëve, por në të njëjtën kohë ai po përpiqej të luftonte njerëzit që Enver Hoxha donte të merrte në partinë e vet. Dhe ishte aq i shqetësuar të luftonte armiqtë e partisë, saqë nuk luftoi fare kundër gjermanëve. Dhe kur ne u larguam donim ta merrnim atë me vete në Itali, por njerëzit tanë atje, pasi kishim një zyrë në Brindizi, na thanë të mos i merrnim me vete Abaz Kupin, Mithat Frashërin, Ihsan Toptanin, Gaqo Gogën etj., sepse kjo gjë do ta mërziste Enver Hoxhën. Dhe çuditërisht, kur ne po largoheshim, me ne erdhi një ushtar për t‘u siguruar që ne nuk do të merrnim Abaz Kupin, Mithat Frashërin, Ihsan Toptanin etj. Por po atë ditë, në mbrëmje, Ihsan Toptani gjeti një anije me një lundërtar shqiptar nga Mali i Zi dhe mori Abaz Kupin me një nga djemtë e tij dhe u nis për të kaluar Adriatikun dhe për të shkuar në Itali, por një anije minahedhëse britanike i ndaloi dhe i çoi në Bari. Ishte atje ku ne u takuam përsëri.



Rudina: Cila ishte përshtypja që ju krijoi Enver Hoxha kur e takuat?





David Smiley: Nuk më pëlqeu Enver Hoxha. Kur shtrëngoje duart me të, ai godiste shumë dhe kjo gjë nuk më pëlqente. Ai kishte shumë temperament dhe kishte një karakter të keq. Ishte e qartë se edhe ai nuk kishte konsideratë për ne, por na toleronte sepse i duheshim për furnizimet dhe ndihmat e tjera. Kam punuar me të gati 8-9 muaj.

Mundohej të na mbante nën kontroll gjithë kohën, por unë i shpjegoja se isha oficer britanik dhe nuk merrja urdhra prej tij.



Rudina: Çfarë mbani mend nga Malta?



David Smiley: Ishte një operacion i përbashkët anglo-amerikan. Atëherë ishte formuar komiteti Shqipëria e Lirë, kryesisht me njerëz të Abaz Kupit dhe Abaz Ermenjit. Prej tyre do të dërgoheshin njerëz që do të testonin mundësinë e minimit të regjimit të Hoxhës. Mua më ngarkuan detyrën e stërvitjes së këtyre njerëzve në Maltë, që ishte një vend vërtet i sigurt. Ata kishin veshur uniforma britanike. Kur koha e përshtatshme erdhi, i hipëm në një anije peshkimi dhe i çuam në mes të Adriatikut dhe me det ata hynë në Shqipëri. Ndërsa amerikanët i hidhnin desantët në veri me parashuta. Për fat të keq, pjesa më e madhe e tyre u kapën. Sapo ata dilnin në breg, apo binin në tokë, përfundonin në pritë. Disa prej tyre u kapën, ndërsa disa të tjerët shpëtuan pasi kaluan në Greqi, e në atë periudhë unë isha në Greqi dhe kështu që i takova. Sipas tyre, kjo kishte ndodhur për shkak të shkeljes së masave të sigurisë, ose se dikush i kishte tradhtuar. Dhe kjo qe e vërteta. Operacioni ynë qe tradhtuar nga Kim Filbi, i cili bashkëpunonte me rusët, që i treguan gjithçka Enver Hoxhës. Por kjo u mor vesh më vonë. Nuk kam fjalë të shpreh keqardhjen për çfarë ju ndodhi atyre. Ata u tradhtuan dhe u e lanë në baltë edhe nga unë vetë, që i nisa në Shqipëri, duke mos e ditur çfarë i priste.



Rudina: Sa njerëz trajnuat?



David Smiley: Ishte një grup me rreth 30 shqiptarë që vinin nga pjesë të ndryshme të vendit dhe i vendosëm në grupe në bazë të qyteteve nga vinin. Nuk ishte e vështirë për ne t‘i mblidhnim. Nëpërmjet një flote detare dhe varkave i lëshonim në breg dhe largoheshim. Puna na shkonte mirë derisa i fusnim në Shqipëri, por pastaj ata nuk shfaqeshin. Kishim një stacion radioje në Korfuz, te hotel "Palace" dhe shumica e atyre që trajnuam po shkonin në Greqi, por u qëlluan dhe një nga ata që shpëtoi na tha se po i prisnin, sikur ta dinin që po shkonin atje.





Rudina: Cili qe qëllimi i këtij operacioni anglo-amerikan?



David Smiley: Të shihte reagimin e njerëzve ndaj regjimit të Hoxhës, a do t‘i prisnin ata njerëzit që zbarkonin, a do t‘i ndihmonin dhe përkrahnin? Por doli që ata ishin të frikësuar dhe nuk i ndihmonin ata. Pra nuk ja vlente dërgimi i guerrilave të tjerë, sepse regjimi i Hoxhës e kishte gjithçka nën kontroll. Por dua të sqaroj se nuk ishte operacion për minimin e regjimit të Hoxhës, qe thjesht rikonjicion për matje pulsi të shqiptarëve. Ishte një përpjekje paraprake për të parë nëse ia vlente ndërmarrja e një operacioni të madh. Dhe përgjigjja qe Jo.







Flet Moy Smiley, bashkëshortja e David Smiley, radiste









Rudina: Cila ishte detyra juaj?



Zonja Smiley: Unë ndodhesha tashmë në Maltë dhe meqë kisha eksperiencë si shifrante gjatë Luftës së Dytë Botërore, edhe në këtë operacion kryeja të njëjtën detyrë.



Rudina: Çfarë mbani mend?



Zonja Smiley: Shkoja në kështjellë çdo mëngjes shumë herët, para agimit, dhe më pas kthehesha për të bërë punët e mia të përditshme. Bëja një jetë të zakonshme si gruaja e një oficeri dhe punët e tjera që bëja në agim, kur i jepja makinës deri në qendër të ishullit Malta, ishin shumë sekrete. Ndërsa për pjesën tjetër të ditës duhej të hiqesha sikur nuk dija asgjë për çfarë ndodhte.



Rudina: A i keni ruajtur raportet me ndonjë nga shqiptarët me të cilët punuat atëherë?



Znj. Smiley: Jo, qysh atëherë nuk kemi pasur kontakte me asnjërin prej tyre, përveç njerëzve të cilët ne i kishim miq, siç ishte Ihsan Toptani.







Debati në studio



Flasin Mark Dodani, ish-pjesë e kundërzbulimit shqiptar, historiani Bejtullah Destani dhe Auron Tare









Rudina Xhunga: Sa vjeç ishit z. Dodani në atë kohë dhe cili qe roli juaj?





Mark Dodani: Kur kam hyrë në organet e shërbimit sekret shqiptar në kundërzbulim kam 18-19 vjeç. Kur më ka zënë roli me Hamit Matjanin dhe me bandat që ishin me të të dërguar nga mbreti, kam qenë 23 vjeç.





Bejtullah Destani: z. Dodani, dua t‘ju korrigjoj. Mbreti nuk ka dërguar banda. Mbreti Zog ka qenë i informuar nga zyrat amerikane për çfarë ndodhte, por nuk ka pasur lidhje me bandat.







Mark Dodani: Ne na kanë ardhur në emër të mbretit dhe këta ishin Zenel Shehu, Tahir Preçi, Halal Branicën. Neve na kanë thënë se i ka dërguar mbreti, ju mund të mos e pranoni.







Rudina Xhunga: Cili ishte roli juaj në atë kohë z. Dodani?





Mark Dodani: Roli im ishte oficer në shërbimin sekret shqiptar dhe kisha shef në fillim Idriz Seitin dhe pastaj heroin e popullit, Tasim Aliko. Ne infiltroheshim nëpër banda, ishte ide e dhënë që nga Mehmet Shehu dhe Kadri Hazbiu dhe arritëm të realizojmë, me një grup special që ka vepruar në mënyra të ndryshme si një komando brenda bandave, të shkatërrojmë këto banda që nuk ishin gjë tjetër vetëm se mbeturinat e nazi-fashizmit, duke filluar nga ministra, kryeministra e deri te Hamit Matjani.





Bejtullah Destani: Më duket një qëndrim shumë i njohur që e kemi dëgjuar për 50 vjet, por jam i sigurt që njerëz që e kanë lexuar historinë e kohës së Zogut e dinë që Hamit Matjani ka qenë i burgosur nga italianët dhe ka qenë patriot që nuk ka bashkëpunuar kurrë me italianët dhe as me gjermanët. Ai bashkë me Zenel Shehun e kanë dashur Zogun dhe kanë dashur që ai të kthehej në pushtet.





Mark Dodani: Ai ka qenë komandant i Ballit në Shqipërinë e Mesme. Ka ndihmuar mbretin në lëvizjen e Ethem Totës. E vërtet që ka qenë një herë në burg nga italianët, por e kanë liruar prapë. Ka dalë me një çetë të Ballit në mal, ka komanduar Ballin në Shqipërinë e Mesme dhe në 1944 është arratisur. Unë në rolin tim me Hamit Matjanin, bashkë me Hekuran Pobratin dhe Tasim Alikon, kemi depërtuar në Gramsh, në bandën e Hamit Matjanit, nëpërmjet ndihmës që na kanë dhënë njerëzit e Greqisë, duke na çuar një agjent që ishte bashkë me Hamit Matjanin dhe që quhej Krraba, emri i të cilit është Ram Hoxha.





Rudina Xhunga: Një pyetje që na lind nga komente të ndryshme të historisë. Ekziston ideja që ju keni pasur informata në atë kohë nga KGB-ja, të cilat vinin prej Kim Filbit. Nga vinin informatat në fakt?





Mark Dodani: Unë ju siguroj se qysh nga 29 nëntori 1945 e deri me 1948, kur gjenerali Hadson, anglez, korrespondonte me kolonel Muharrem Bajraktarin, me Mark Gjomarkaj e shumë të tjerë. Dhe kishin vendosur me doemos që ashtu si Stalini mbante Shqipërinë, ashtu edhe ata të mbanin Greqinë në kohën e luftës civile. Unë personalisht e kam jetuar këtë situatë qoftë atë deri në 1948, qoftë atë nga 1948 deri në 1954 dhe kur kemi shkuar te Hamit Matjani në Gramsh, bashkë me Hekuran Pobratin, të ngarkuar nga Kadri Hazbiu, ne i kemi bindur bazat që ta bindnin Hamit Matjanin të na pranonte. Hamit Matjani na çon te Ram Hoxha, që ishte Krraba, dhe kështu ndodhi një kombinim veprimesh që na çuan në kapjen e Hamit Matjanit. Hamit Matjanin e mbajtëm gjallë sepse Kadri Hazbiu thoshte se për dy arsye ai duhej të mbetej gjallë: e para, ai ishte burim informacioni që do i shërbente shumë për luftën kundër bandave dhe e dyta ne duhej të zbusnim konfliktin shqiptar me shqiptar, se po vriteshin për hatër të të tjerëve, madje Abaz Ermenji ka thënë diku që po përdoremi nga anglo-amerikanët si minj dhe kavie laboratori.





Bejtullah Destani: Në momentin që Abaz Ermenji e kuptoi që të gjithë po vriteshin kot, pa asnjë qëllim, Abaz Kupi me Abaz Ermenjin kanë vendosur që t‘i tërheqin grupet e forcave të tyre dhe kanë vendosur të mos dërgojnë fare. Ndërkohë, amerikanët kishin interes që kjo gjë të vazhdonte. Sipas një deklarate të Mbretit Zog, thuhet se 300 shqiptarë janë vrarë në këto operacione.





Mark Dodani: Çfarë shqiptarësh, nga këta kolaboracionistët? Nga ata kemi pasur jo 300, por më tepër se 300.





Bejtullah Destani: Po si e kuptoni ju kolaboracionistin?





Mark Dodani: Kolaboracionist unë quaj atë që ka punuar me nazizmin dhe fashizmin italo-gjerman.





Bejtullah Destani: Njerëz që nuk kanë pasur lidhje me gjermanët e italianët, por që kanë qenë kundërshtarë politikë të Partisë Komuniste të Shqipërisë, për ju janë kundërshtarë politikë, apo nazi-fashistë? A ka punuar Abaz Kupi me gjermanët?







Mark Dodani: Abaz Kupi nuk ka luftuar kundër gjermanëve. Është i pakontestueshëm fakti që ai nuk ka luftuar kundër gjermanëve dhe u bë bashkëpunëtor me anglo-amerikanët.





Bejtullah Destani: Sipas dokumenteve angleze del se Abaz Kupi ka kërkuar nga anglezët që të marrë armët e të luftojë kundër Enver Hoxhës. Arsyeja ka qenë se kolonel Hilli dhe kolonel Robinsoni kanë refuzuar që t‘i japin armët, që të mos fillonte lufta qytetare.









Rudina Xhunga: Doja të dija se si e rivlerësoni veten tuaj pas kaq kohësh? Ajo që bëtë, ju bën të ndiheni krenarë apo të turpëruar dhe si i vlerësoni persona të tillë si Hamit Matjanin, Zenel Shehun etj.?





Mark Dodani: E kam thënë edhe më parë, por po e përsëris, se e kam pasur për krenari, e kam për krenari dhe do ta kem për krenari sa herë të luftoj kundër çdo bande që rrezikon rendin e Shqipërisë. Dhe këtë krenari e ruaj sepse e di që kam kryer detyrën time. Për sa u takon njerëzve si Hamit Matjani, Zenel Shehu etj., janë me mijëra të tjerë me të cilët jemi përballur nga 1945 deri në 1954-ën, ku i kemi dhënë fund të ashtuquajturit banditizëm politik, i cili nuk arriti atë fitore që prisnin, sepse e justifikuan me Kim Filbi-n. Ky Kim Filbi ka qenë për ne inekzisten. Nuk ka asnjë të dhënë nga Kim Filbi, ndërsa KGB njoftonte që Shqipërinë e kanë vënë në plan për ta shkëputur, por këto ishin teori. Në praktikë nuk kanë njohur as Hamit Matjanin e as Abaz Ermenjin. Edhe Abaz Ermenji ka qenë në Gramsh dhe e kapëm, por pastaj na shpëtoi, bravo i qoftë.





Rudina Xhunga: Shikoni z. Dodani, se familjarët e Hamit Matjanit po ju ndjekin tani. Djali i tij është gjallë dhe ndodhet në Amerikë.





Mark Dodani: Unë djalin e Hamit Matjanit, Xhavitin, e kam mik. Ka ardhur tre herë në takim me mua. Kemi biseduar bashkë shtruar, por unë kam pozicionin tim, ai ka pozicionin e vet.





Rudina Xhunga: Po për Zenel Shehun ç‘keni për të thënë?





Mark Dodani: Zenel Shehu është jashtë kësaj morie për sa i përket pastërtisë së tij si shqiptar.







Rudina Xhunga: E thoni këtë sepse bashkëpunoi me ju?







Mark Dodani: Zenel Shehu ishte dërguar si njeri i besuar i Zogut dhe i dërguar drejtpërdrejtë nga Zogu. Dhe Tahir Preçi, radisti, ishte në shërbim të tij. Ne i kapëm të dy dhe ai u bind nga agjenti ynë dhe nga agjentura jonë që ne ishim një grup komunistësh që kishim tradhtuar Enver Hoxhën dhe se do të na mbante një fjalim Zenel Shehu. Në atë fjalim kam qenë edhe unë me Tasim Alekon etj. E dëgjuam këtë fjalim me kënaqësi dhe i dhamë besën se do i mbeteshim besnikë Mbretit Zog. Zeneli ishte me ndjenjë të lartë patriotike dhe donte që ne të shpëtonim nga ‘kuçedra komuniste‘, siç e quanin ata atëherë. Kadri Hazbiu na kishte bërë një plan të tërë, ku secili prej nesh ishte me emra të caktuar. Pas fjalimit ne u bëmë me Zenelin dhe Zeneli u bë me ne. E kapëm dhe i thamë që do të vish në Komitetin Qendror, te fronti i rezistencës, sepse është një organizatë armike kundër regjimit. Te rezistenca udhëhiqte Besniku, pas të cilit fshihej Kadri Hazbiu. Kur shkuam te Komiteti Qendror dhe kur pa se e gjitha ishte lojë dhe se Besniku ishte Kadri Hazbiu, tha me ndjenjë patrioti se ‘unë e kam për krenari që ju po luani jo me mua, por me CIA-n amerikane dhe ky shtet i vogël i imi, që për mua mbetet i Zogut, se unë jam besnik i tij, do të rrojë sepse paska fuqi‘.





Bejtullah Destani: Është një terminologji që ne e kemi dëgjuar për 50 vjet dhe nuk mund të bindem që një njeri si z. Dodani që si 23-vjeçar të ketë luajtur një rol kaq të rëndësishëm. Sipas mendimit tim, Zenel Shehu dhe Hamit Matjani janë përdorur nga zyrat amerikane, por për një qëllim shumë të mirë dhe shumë fisnik. Qëllimi ka qenë që të rrëzohet një regjim kriminal, i cili në atë kohë ka burgosur dhe vrarë me mijëra shqiptarë. Dokumentet dhe gazetat që janë botuar në atë kohë raportojnë për të gjitha lëvizjet e këtyre grupimeve, që ishin anti-komunistë, njerëz të cilët kanë qenë kundërshtarë të regjimit komunist.





Rudina Xhunga: Çfarë janë sot e kësaj dite këta njerëz, sipas jush?





Bejtullah Destani: Për mua këta janë luftëtarët e lirisë, që donin të sillnin një regjim pro-demokratik, ajo që sot është Shqipëria dhe Kosova. Historianët janë duke i vlerësuar këta njerëz dhe me kalimin e kohës do të vlerësohen edhe më shumë.





Auron Tare: Unë mendoj që këta njerëz janë përdorur në një lojë shumë më të madhe se sa ata vetë dhe Shqipëria vetë. Mendoj se çdo gjë duhet parë në kontekstin historik, pra duhet t‘i gjykojmë gjërat në atë periudhë. Në 2008-ën duhet t‘i shohim pak më ftohtë ngjarjet që kanë ndodhur në atë kohë. Nuk e vë në dyshim që një pjesë e këtyre njerëzve e kanë dashur Shqipërinë, pra kanë qenë njerëz idealistë. Mirëpo ata u përdorën, si thotë Abaz Ermenji apo lordi Bethel, si "gurë shahu në një tabelë të madhe të forcave kundërshtare".