SHPËTIMI HEBRENJVE NË SHQIPËRI PARA DHE GJATË LUFTËS SË DYTË BOTËRORE
Përgatiti :Flori Bruqi

Në vitin 2005, OKB caktoi datën 27 Janar – data e çlirimit të kampit të Aushvicit – si një ditë ndërkombëtare në kujtim të Shoah.

Për vitin 2008 dhe temën e shpëtimit të tërë hebrenjve në Shqipëri para dhe gjatë Luftës II Botërore, janë për t’u shënuar tre veprimtari kryesore që do të zhvillohen në Berat më 25 Janar, në Paris më 27 Janar dhe në Nju Jork më 29 Janar 2008.

Gjithashtu me këtë rast, kam kënaqësinë me iu bërë me dije se doli në qarkullim libri “Shqiptarët dhe hebrenjtë në shekuj” i Prof. Apostol Kotanit.

Kam patur nderin dhe përgjegjësinë me e redaktuar këtë libër, i cili është në fakt botimi i tretë i tij. Ai është përfundim i një pune të palodhur 40 vjeçare nga autori për të mbledhur të dhëna e për të shkruar mbi një ndodhi të tillë.

Shqipëria ishte i vetmi vend që mirëpriti e strehoi qindra hebrenj para fillimit të Luftës II Botërore në Europë më 7 Prill 1939. Shqipëria ishte i vetmi vend Europian që numri i hebrenjve të shpëtuar në mbarim të Luftës II Botërore ishte të paktën dhjetë herë më i madh se numri i tyre në vitin 1931.

Izraelitet, mirenjohje Shqiperise per Luften e Dyte Boterore

Ambasadorja e Izraelit ne Tirane, Amira Amon, ka zhvilluar nje tur vizitash ne qytetin e Gjirokastres(25 tetor 2007) Ajo ka pasur nje takim me kryetarin e bashkise, Flamur Bime, per te vijuar me pas me nje vizite ne zonen historike te qytetit, kalane e gurte, pazarin karakteristik etj. Krahas interesimit per nje bashkepunim me Gjirokastren ne fushen e turizmit dhe biznesit, Amon ka falenderuar banoret e qytetit te gurte per qendrimin qe kane mbajtur karshi popullsise hebreje gjate Luftes se Dyte Boterore. “Jemi teper mirenjohes per ate cfare keni bere ndaj popullsise sone, integrimit me popullsine tuaj, ndihmen e vyer qe ju keni dhene per t’i shpetuar gjate Luftes se Dyte Boterore”, - ka pohuar ambasadorja e Izraelit ne Tirane, gjate takimit me kryebashkiakun Bime. “Gjithe ky kontribut, - ka vijuar ajo, - eshte i dokumentuar ne Muzeun e Holokaustit ne Jambarshen, muze i cili ka nderuar simbolin e tere kombeve me titujt me te larte qe kemi ne sot”.

Amon mesoi dhe faktin, se ne Gjirokaster ka jetuar dhe ka bashkejetuar, eshte integruar, ndihmuar dhe shpetuar nje komunitet i konsiderueshem i popullsise izraelite. “Kjo me ka vlejtur shume edhe si nje mesim dhe une do te shkoj te pasuroj me dokumente dhe me informacione te tjera koleget e mi, ne Izrael”, - deklaroi Amon.



Shqiptari që e ndihmoi të arratisej dhe më pas e strehoi hebreun e ri

Hebreu 84-vjeç, përlotet në takimin me djalin e njeriut që e nxori nga rreshti i atyre që do të dërgoheshin në kampe përqendrimi

Jerusalem-Nga sytë e një të mbijetuari të Holokaustit i rridhnin lot, të enjten, ndërsa përqafonte pas shumë vitesh djalin e një shqiptari, i cili e kishte shpëtuar atë nga kampi vdekjeprurës i nazistëve. Për rolin e këtyre myslimanëve të Evropës fare pak njerëz kanë njohuri, sidomos për ndihmën që ata u kanë dhënë hebrenjve gjatë Luftës së Dytë Botërore. Të dy këta njerëz u takuan për herë të parë në ekspozitën fotografike në Yad Vashem, që është memoriali zyrtar i Holokaustit në Izrael, ku këtë herë paraqiten shqiptarët që u dhanë krahrefugjatëve hebrenj që të shpëtojnë nga ndjekja e nazistëve. Shqipëria, një shtet i vogël evropian, me shumicë myslimane, ndihmoi të gjithë hebrenjtë e saj, të cilët bazuar në shënimet zyrtare, duke përjashtuar vetëm një familje, i mbijetuan okupimit nazist.

"Ky është një tregim shumë i veçantë," thotë Yehudit Shendar, kuratorja e kësaj ekspozite. Edhe pse Islami ka një imazh anti-hebre, atje ishin "myslimanë të cilët rrezikuan jetën e tyre për të shpëtuar hebrenjtë", tha ajo. Gjashtë milionë hebrenj janë vrarë nga nazistët gjatë Luftës së Dytë Botërore. Shqiptarët i ndihmuan dhe u dhanë krahrefugjatëve hebrenj, duke u rrezikuar me vdekje apo persekutim, thonë zyrtarët dhe në fund të Luftës së Dytë Botërore, Shqipëria ishte i vetmi vend në Evropë me numrin më të lartë të hebrenjve, sesa që kishte para lufte. Yoshua Baruchowic, 84-vjeç, me një buzëqeshje pikëlluese ritregon rrëfimin për mbijetesën. Ai qëndronte pranë Enver Pashkajt, shqiptarit, babai i të cilit e ka shpëtuar atë. Për dekada, Baruchowic ka shkëmbyer letra me Sheqerin, 50-vjeç dhe babanë e tij, Sheqer Pashkaj, i cili ka vdekur në vitin 2004. Ata ende dërgojnë fotografi familjare, kurse Sheqerin e thërret "vëlla".


Pavarësisht nga shumë ftesa, Baruchowic, i cili pas lufte ka lëvizur drejt Meksikës, ku është bërë dentist, ka refuzuar të vizitojë Shqipërinë, sepse në fillim komunistët ishin në fuqi, kurse më vonë për shkak të trazirave politike. "Takimi me Sheqerin, të enjten, thotë ai, është madhështor. Është diçka të cilën e kam pritur gjatë tërë jetës sime". Më 1941, një karvan nazist që po transportonte të burgosur hebrenj nga Jugosllavia, ndaloi në malet e Shqipërisë. Babai i Sheqerit iu ka ofruar ushtarëve nazistë shumë ushqime dhe verë. Në momentin kur ata janë dehur, ai i dërgon një porosi- brenda në një shalqi - njërit prej të burgosurve, që ishte 18-vjeçari Baruchowic, edhe pse ata nuk ishin takuar kurrë. Baruchowic kujton se Sheqer Pashkaj e ka nxitur atë që të ikë drejt maleve. I riu hebre është fshehur nga babai i Sheqerit dhe ka qëndruar i fshehur në male në përkujdesjen e Sheqerit, për 3 vjet, deri në largimin e gjermanëve. "Babai im ishte një besimtar mysliman i devotshëm",- thotë Enver Sheqeri. "Ai besonte se shpëtimi i një jete është sikur hyrja në parajsë".

Ai thotë se babai i tij e ndihmonte Baruchowic-in për shkak të kodit të nderit të shqiptarëve të quajtur "Besa". Ekspozita është emërtuar duke u bazuar në këtë kod, i ndërthurur me fotografi bardh dhe zi nga festat familjare shqiptare, ndershmërisë dhe heroizmit të tyre. Izraeli i ka nderuar 63 shqiptarë, si "Më të ndershmit në mes të popujve", si një mirënjohje e vogël për johebrenjtë që kanë ndihmuar hebrenjtë të shpëtojnë nga përndjekja e nazistëve. Në ekspozitën e së enjtes, Baruchowic dhe Enver Pashkaj qëndrojnë poshtë fotografisë së Sheqerit (babait), i cili qëndron i ulur në këmbën e statujës së heroit kombëtar shqiptar, Skënderbeut. Ata fotografohen dhe në këtë moment Pashkaj përqafon Baruchowic, ndërsa këtij të fundit i shpëtojnë sërish lotët.

Mirënjohje shqiptarëve për kodin e “Besës” ndaj hebrenjve



Senatori Charles E. Schumer, (Demokrat) i Nju Jorkut, ka paraqitur një rezolutë ( S. Res. 521) për “mirënjohjen ndaj popullit shqiptar në 61 vjetorin e lirimit të hebrenjve nga kampet naziste të vdekjes, për mbrojtjen dhe ruajtjen e jetës të gjithë hebrenjve që jetonin në Shqipëri, ose që kërkuan strehim atje gjatë Holokaustit”.

Rezoluta, e paraqitur më 27 Qershor, që mbështetet nga senatori John McCain, (Republikan)-Arizona, u paraqit në Komitetin e Marrëdhënieve me Jashtë të Senatit.



Rezolutë e Senatit 521



Për mirënjohjen ndaj popullit shqiptar në 61 vjetorin e lirimit të hebrenjve nga kampet naziste të vdekjes, për mbrojtjen dhe ruajtjen e jetës të gjithë hebrenjve që jetonin në Shqipëri, ose që kanë kërkuar strehim atje gjatë Holokaustit.

Meqenëse në fillim të luftës së Dytë Botërore, jetonin në Republikën e Shqipërisë afërsisht 200 hebrenj dhe afërsisht 1800 hebrenj u arratisën për në Shqipëri nga Evropa Perëndimore dhe nga ish-Jugosllavia;

Meqenëse në 1934, ambasadori amerikan në Shqipëri, Herman Bernstein, shkroi se “nuk ka asnjë gjurmë të diskriminimit të hebrenjve në Shqipëri, sepse Shqipëria është një nga vendet e rralla në Evropën e sotshme, ku paragjykimi dhe urrejtja fetare nuk ekzistojnë, edhe pse shqiptarët vetë janë të ndarë mes tre besimeve”;

Meqenëse, bazuar në historinë unike të tolerancës së tyre fetare, shqiptarët strehuan dhe mbrojtën hebrenjtë duke rrezikuar edhe jetë shqiptarësh, duke filluar që me pushtimin e Shqipërisë nga fashistët italianë të Musolinit në 1939;

Meqenëse, pasi Gjermania pushtoi Shqipërinë në 1943 dhe Gastepoja urdhëroi të regjistroheshin hebrenjtë që jetonin në kryeqytetin e Shqipërisë, Tiranë, udhëheqësit shqiptarë nuk pranuan të jepnin një listë të hebrenjve që jetonin në Shqipëri, dhe zyrtarët shqiptarë lëshuan dokumente identiteti false për të mbrojtur të gjithë hebrenjtë që udhëtonin për në Tiranë apo që fshiheshin atje;

Meqenëse shqiptarët e konsideronin si çështje të krenarisë kombëtare të ndihmonin hebrenjtë gjatë Holokaustit, dhe falë veprave të shumë individëve shqiptarë, i gjithë komuniteti hebraik vendas apo refugjat në Shqipëri i mbijetoi Holokaustit;

Meqenëse Shqipëria kish më tepër banorë hebrenj pas Luftës së Dytë Botërore sesa para Luftës së Dytë Botërore;

Meqenëse në qershor 1990, kongresmeni hebreo-amerikan, Tom Lantos dhe kongresmeni shqiptaro-amerikan, Joe DioGuardi, që ishin zyrtarët e parë të Shteteve të Bashkuara që hynin në Shqipëri, morën nga kryetari i Partisë Komuniste dhe presidenti i Shqipërisë, Ramiz Alia, një dosje të trashë nga arkivat komuniste që përmbanin të dhënat e veprave heroike të pareklamuara të qindra shqiptarëve që shpëtuan hebrenjtë gjatë Luftës së Dytë Botërore;

Meqenëse Joe DioGuardi, sapo u kthye nga Shqipëria e dërgoi dosjen për të vërtetuar origjinalitetin e saj te Yad Vashem, Muzeu Përkujtimor i Heronjve dhe Martirëve të Holokaustit në Jeruzalem, Izrael;

Meqenëse Yad Vashem ka përcaktuar deri tani 63 shqiptarë si “Persona të Drejtë” dhe Shqipërinë si një nga “Kombet Më Të Drejtë”;

Meqenëse, në shkurt 1995, kongresmenët, Tom Lantos, Benjamin Gilman, dhe Jerrold Nadler dhe ish- kongresmeni, Joe DioGuardi, folën në një ceremoni në Muzeun “Memorial” të Holokaustit në Uashington, DC, që përshëndetnin shtimin e Shqipërisë ndër “Kombet Më Të Drejtë” të muzeut;

Meqenëse, bazuar në informacionin e vërtetuar nga Yad Vashem, autori dhe filantropi hebreo-amerikan Harvey Sarner publikoi “Shpëtimi në Shqipëri” në 1997, që të tërhiqte vëmendjen ndërkombëtare drejt rolit unik të popullit shqiptar në shpëtimin e hebrenjve gjatë Holokaustit nazist;

Meqenëse, në tetor 1997, Lega dhe Fondacioni Civil shqiptaro-amerikan nisën shpërndarjen e 10 000 kopjeve të “Shpëtimi në Shqipëri” me parathënie nga kongresmenët Lantos dhe Gilman që të tërhiqnin vëmendjen e popullit hebre dhe udhëheqësve të tyre në veçanti ndaj vuajtjeve të shqiptarëve që jetonin nën Slobodan Milosheviçin në mënyrë që të parandalonin një gjenocid tjetër;

Meqenëse, më 15 maj 2005, hebrenj dhe shqiptarë u mblodhën në Nju Jork për një “Përshëndetje ndaj Tolerancës, Rezistencës dhe Shpresës së Shqiptarëve: Duke Përkujtuar Besën dhe Holokaustin”, me rastin e 60 vjetorit të lirimit nga kampet naziste të vdekjes; dhe

Meqenëse, në një deklaratë të paraqitur në ceremoni, Dr. Mordechai Paldiel, drejtor i Departamentit të të Drejtave në Yad Vasham, përshëndeti heroizmin e shqiptarëve si “të vetmit nga shpëtimtarët në vendet e tjera, që jo vetëm që u përpoqën të ndihmonin hebrenjtë, por edhe konkurronin me njëri-tjetrin për të marrë privilegjin e të qenit shpëtimtar, falë “Besës”, kodit të nderit që u kërkon shqiptarëve të shpëtojnë jetën e kujtdo që kërkon strehë, edhe nëse do t`i duhet të humbë jetën e tij për këtë gjë;

Tani, nga sa thamë, qoftë e bërë që Senati t`u shprehë mirënjohje shqiptarëve për shpëtimin e jetës së hebrenjve, si vendas ashtu edhe refugjatë, që jetuan në Shqipëri gjatë Holokaustit;

T`i shprehë mirënjohje Yad Vashem-it në Izrael dhe t`u japë shtysë të tjerëve që të njohin shqiptarët që vepruan për të mbrojtur hebrenjtë gjatë Holokaustit për kurajon dhe heroizmin e tyre madhështor;

dhe me këtë rast të rikonfirmojë mbështetjen për lidhje më të ngushta mes Shteteve të Bashkuara dhe Shqipërisë.

Hebrejtë, ja si u mbrojtën në Delvinë e Sarandë

Prania e komunitetit hebre në Shqipëri dokumentohet të paktën në shekullin e trembëdhjetë në disa qytete si në Vlorë e Durrës ku u dalluan për tiparet e veta etniko-fetare.

Sipas burimeve historike, në kohën e Sulltan Bajazitit, në Shqipëri erdhën të tjera grupe me hebrej të degës mesdhetare sefardine për shkak të inkuizicionit spanjoll e portugez. Por, bashkësitë e para të kësaj popullsie jo autoktone u vërejtën në disa qytete si në Vlorë, Artë, Janinë, Berat, Elbasan, e më vonë edhe në të tjera qendra urbane si në Gjirokastër, Prizren, etj,. Në qytete të veçanta ose në lagjet e tyre hebrejtë e Shqipërisë gëzonin të drëjtën e kultit të tyre fetar. Ndryshe nga shumë vende të tjera të botës, qendrimi ndaj hebrejve në Shqipëri nuk ka qenë diskriminues. Historia e hebrejve të qyteteve Sarandë e Delvinë është pjesë integrale e koherences së një tradite shqiptare sipas të cilës hebrejtë jo vetëm nuk janë diferencuar ose diskriminuar për shkak të etnisë së tyre, por edhe janë respektuar, në shumë rastë në kushtet e rrezikut të jetës së vetë vendasve.


Në Sarandë

Hebrejtë e Sarandës nuk ishin një komunitet i madh në numër. Por, ajo që të habit ende sot, pas rreth 60 vjetëve nga mungesa e tyre, është fakti që vendasit e moçëm i kujtojnë kryefamiljarët hebrej si të ishin ndarë një ditë më parë prej tyrë. Qani Sulo ka qënë ende djalosh në kohën e hebrejve të Sarandës. Por ai nuk e ka aspak të vështirë të kujtojë emrat e disa prej tyre. "Menahemi kishte familjen pranë Moisiut dhe pak më tej banonte edhe Tunidhi, - tregon Sulo, dhe nuk harron të përmendë faktin se që të gjitha familjet, vendasit i mbajnë mend në qytetin jonian qysh nga koha e para Mbretit Zog. Menahemi sipas vendasve të moçëm banonte sipër merkatos që e ndërtoi Zogu në Sarandë. Sipas tregimeve të sarandiotëve të vjetër hebrejtë e qytetit të tyre mallrat i blinin në tregjet përtej detit. "Në Itali dhe Angli, flitej se i merrnin mallrat. Por ama mallra më të mira dhe me cilësi si ato, rrallë se gjeje gjëkundi tjetër", kujtojnë të moçmit këtu. Qani Sulo mban mend se hebrejtë e vegjël punonin nëpër dyqanet e hebrejve të tjerë. Kjo, jo se kërkonin fitime nga fëmijët, thotë ai. Por e bënin këtë për t'i mësuar edhe fëmijët me vështirësitë e punës. Marrëdhëniet me vendasit i kishin shumë korrekte dhe për këtë respektoheeshin nga të gjithë, kujtojnë sot më të moçmit e qytetit bregdetar përballë Korfuzit.


Krushqitë dhe varret

Historiani Apostol Pango, në Delvine, që tani ka dalë në pension përmend disa nga emrat e kryefamiljarëve hebrej të këtij qyteti të lashtë. "Jozefi, Menahemi, Metathea, Tovi, Maci, Jontovi.... Eshtë për të theksuar, vëren historiani se "hebrejtë e Delvinës kishin dhe varrezat e tyre publike në qytet. Ja, atje sipër ,dhe tregon me dorë vendin poshtë një qafe përmbi qytet që në Delvinë njihet si Qafa e Topit. Dy nuse delvinjote, u martuan me dhëndurrë hebrej, tregon Pango. Një nuse, ka dalë nga dera e Sinajve, kurse një tjetër nga ajo e Ballacajve, pohon një i moshuar në këtë qytet, duke pirë një kafe pranë berberhanes Ballaci. Sapo dëgjon për temën e hebrejve të Delvinës, Qemal Ballaci, që ka vite në pension por ende punon berber, nxiton të nxjerrë një dokument që nga thellësia e një dosjeje që nuk dihet perse e mban në berberhanë. "Shikojeni,- tregon berberi veteran i Delvinës, - është një tapi e kohës së Zogut. Gjyshi im, Veli Ballaci bleu në mars 1925 një bashkë (njësi toke) brenda në qytet më sipërfaqe 8 strëm nga Minahem Sollomoni, banues në Delvinë. Dhe lexon me zë "vlefta e shitjës, 500 (pësëqind). Ndërsa 84-vjeçari Bilbil Hodo në lagjen "Sinan Ballaci" thotë: "Si sot i kujtoj manifakturat në katin e parë të pazarit të qytetit ku tregtonin hebrejtë. Josifi, vijon ai,-kishte edhe një djalë të sëmurë, i shkreti".


Gjermanët

Në Sarandë kujtojnë se gjatë Luftës së Dytë botërore, sapo gjermanët mbërritën me forcat e para në qytet, kërkuan hebrejtë. Gjermanët, thotë Qani Sulo, ishin vendosur në një dykatëshe që ekziston edhe sot pranë Bankës. Komandanti gjerman doli në ballkon dhe urdhëroi t'i sillnin mënjëherë "çifutët". Por qyteti i kishte fshehur të gjitha familjet dhe nuk dorëzoi asnjë. "Atëherë urdhëri i Komandës së përgjithshmë është ky, -tha oficeri gjërman. Ajo shtëpi në Sarandë që zbulohet se ka fshehur çifutët do digjet dhe njerëzit e saj do të pushkatohen!, - Tani largohuni mënjëhërë! - i tha ai pas kësaj një përfaqësie nga këshilli i qytetit. Por familjet që strehonin hebrejtë nuk ishin sekret në qytet. Familja e Veliko Malilajt, ajo e Koco Papagjikës, e Zeqo Sulo Hoxhës, etj, ishin bazat e hebrejve,-tregon Qani Sulo. Dy ditë më vonë, oficeri gjerman do të shkonte vetë në zyrën e Thoma Papait, një zyrë e vogël e këshillit të pleqësisë së qytetit. "Dua të më jepni çifutët!-e kërcënoi gjermani me grada. Pas kësaj përmendi emrat e hebrejve. Hoxha i Sarandës që u ndodh aty dhe që kishte edhe ai hebrej të strehuar në shtëpinë e tij iu përgigj: "Eshtë e vërtetë se këtu kanë qënë këta që thoni ju, por me kapitullimin e Italisë kanë shkuar që të gjithë në Bullgari". Frika e pushkatimit ngeli pezull për shumë kohë, por asnjë hebre nuk u dorëzua. Pas Luftës së dytë Botërorë ata u larguan nga Saranda fillimisht drejt Greqisë e ndoshta më pas drejt vendit të tyre, thonë të moçmit. Por ende sot në Sarandë dhe Delvinë, emrat e tyrë përmenden nëpër biseda sa herë të moshuarit kujtojnë të kaluarën dhe ditët e vështira të kërcënuarara me vdekje që kanë mbetur larg.

Shkëlqim Hajno

Shpetimi i hebrejve, Dashuri apo perfitimi

Tani eshte postulat, qe shqiptareve u pelqen shume qe ta perserisin, se jane sjelle shume mire me hebrejte, pergjate historise. Ndersa, ne Luften e Dyte Boterore, koha kur hebrejte luftuan per mbijetesen nga shfarosja e plote, shqiptaret dhe danezet treguan se ishin vertete me teper se mikprites. Ne kete shkrim te Z.Lushit, jepet nje veshtrim historik i marredhenieve dhe menyren sesi hebrejte e perdoren Shqiperine, si trampoline, apo si vend per te shpetuar.

Ne fakt, per te qene te sinqerte, historia shqiptare, tregoi se nga hebrejte dhe u perfitua. Madje dhe jo pak. Ne nje studim te botuar kohe me pare, tek "Perpjekja" eshte argumentuar se perfaqesite tona diplomatike, ku hebrejte e Gjermanise dhe Austrise mund te aplikonin per vizen shqiptare vertete i shqyen dyert per hebrejte, por nga ana tjeter, per cdo vize, ata jane paguar bajagi mire nga fatkeqet. Ne kete kontekst, nuk kemi pse te mos kujtojme rastin e gjuhetarit te madh Norbert Jokl dhe perpjekjen e tij per te marre nenshtetesine shqiptare. E cila, po t'i akordohesh dhe te mos i zvarritesh, ashtu si iu be nga autoritetet shqiptare, atehere ai do te jetonte edhe me shume vjet per te miren e Shqiperise. Per ata, qe nuk e njohin, dhe qe mund t'iu duket nje rast i pavlere duhet kujtuar se ai ishte pedagog i gjuhes shqipe ne Vjene dhe ishte njeriu qe dha veshtrime interesante te ilirishtes, trakishtes e shqipes, si edhe shqyrtoi marredheniet e shqipes ne gjuhet e lashta jogreke te Ballkanit dhe shtjelloi tezen e tij te prejardhjes se gjuhes shqipe. Pas zgjatjes se pafundme te burokracive ne perfaqesite tona, ai nuk mund ta kalonte dot me vendin e tij. Dhe, ashtu si e kishte parashikuar, vdiq ne llahtar ne kampet naziste ne moshen 65 vjecare.

Pavaresisht, ketij rasti, nuk mund te harrosh kurre se Shqiperia ishte nje vend qe i nderoi hebrejte. Por, me shume sesa zyrtaret e saj, ishin thjesht njerezit e popullit, ata personazhet e medhenj pa goje, qe e kishin te mbartur ne gjak dashurine e tyre per hebrejte. Ketu eshte edhe vendi, ku studiuesi Lushi jep argumentat e tij, qe i shtrin, deri ne te kaluaren e shqiptareve. Koha, kur hebrejte lane gjurme, ne historine e Shqiperise. Dhe, qe shperfilli edhe interesin e shume zyrtareve shqiptare, qe duke ditur shpirtmadhesine e popullit te tyre e shfytezuan Holokaustin, per te marre haracin e shpetimit te hebrejve.



Shpetimi i madh i hebrejve ne Shqiperi gjate Holokaustit

Nje nga ndermarrjet me krenare ne historine e Shqiperise eshte shpetimi i 100 % i hebrejve te Shqiperise nga Holokausti gjate Luftes se Dyte Boterore. Ky fakt i mireditur vjen perseri ne nje kendveshtrim tjeter te studiuesit, qe citon dhe shume burime te huaja. Shqiperia, me njerezit e saj, pa buje, i mbajti dhe i strehoi hebrejte, sepse tek shqiptaret ishte e percaktuar se ata kishin jetuar bashke ne shekuj. Besimi hebre ishte nje nga besimet qe shqiptaret e njihnin, ndersa ritualet hebraike ishin shkrire dhe kane lene gjurme ne ritualet e ndryshme te nderimit shqiptar. Por, edhe sikur mos te ishin te gjitha keto, studiuesi Lushi, mbeshtetet fort tek Kanuni kur thote se per shqiptaret ishte pabesi, qe te dorezonte mikun. Kjo ishte arsyeja, qe edhe kuislinget ne Shqiperi, pavaresisht sherbimit qe i bene pushtuesve gjermane, nuk i shiten hebrejte

Lufta e Dyte Boterore ishte nje lufte e keqe per te gjitha kombet e botes. Megjithekete, hebrenjte ishin populli i vetem gjate kesaj lufte, i cili nuk ishte i diskutueshem lidhur me territorin e tij, bindjet politike ose cfaredo qofte ceshtjesh te tjera, por lidhur me te drejten themelore te ishte pjese e llojit njerezor. Hebrenjte ishin gati te pashprese sepse aleanca e torturuesve dhe vrasesve nuk ishte e organizuar vetem nga shtetet e Boshtit nen komanden e djajve naziste. Ne zhdukjen e hebrenjeve ne mase, nazistet shfrytezuan larot e shume nacionaliteteve tjera. Identifikimi dhe percaktimi i vendndodhjes se hebrenjeve do te kishte qene i pamundshem, pa bashkepunimin dhe ndihmen e njerezve lokale. Per fat te mire, shqiptaret mund te jene krenare te perkojne tek popujt te cilet qene nje perjashtim nga ata qe qellimisht dhe me vetedije moren pjese ne vrasjen e hebrenjeve.

Irene Grunbaum ne librin autobiografik mbi mbijetimin e saj si hebrenje ne Ballkan gjate Luftes se Dyte Boterore "Escape Through The Balkans"[Ikja Neper Ballkan], pas pershkrimit te pervojave te saj si refugjate ne Serbi dhe Maqedoni, ne paragrafin permbylles te kapitullit per Shqiperine shkruan: "Lamtumire Shqiperi, mendova. Ti me ke dhene aq shume: mikepritje, strehim, miq, dhe aventura. Lamtumire Shqiperi. Do te vije dita, kur do t'i tregoje botes se sa trima, te pafrike, te forte dhe bestare jane bijte tu; se si vdekja dhe djalli nuk mund t'i frikesoje ata. Nese do te jete e nevojshme, do te rrefej se si ata mbrojten nje refugjate dhe kurre nuk lejuan te cenohesha, as kur cmimi ishte humbja e jetes se tyre. Portat e vendit tuaj te vogel ishin gjithmone te hapura, Shqiperi. Autoritetet tua i mbyllen te dy syte, kur ishte e nevojshme, duke u ofruar njerezve te varfer dhe te persekutuar edhe nje shans te mbijetonin me te tmerrshmen e te gjitha luftrave. Shqiperi, ne perballuam rrethimin duke iu falenderuar humanitetit tend. Ne te jemi falenderues pergjithmone."

Por, Irene Grunbaum nuk ishte hebreu i vetem, qe mbijetoi Luften e Dyte Boterore ne token e Shqiperise. Per dallim nga te gjitha vendet e Europes Lindore, Shqiperia ishte kombi i vetem, i cili e shmangu persekutimin nazist te hebrenjeve gjate viteve te Holokaustit, dhe vendi i vetem, i cili koeficientin e perqindjes se te mbijetuarve hebrej e kishte 100%. Per me teper, memedheu i shqiptareve, ishte shteti i vetem nen okupim ne Europe ne te cilin numri i hebrenjeve ne fund te Luftes se Dyte Boterore ishte me i madh se ne fillim te saj. Shpetimi i hebrejeve ne Shqiperi behet nje ngjarje edhe me e jashtezakonshme, sidomos kur krahasohet me fatin e hebrejve ne Greqine dhe Jugosllavine fqinje dhe kur merret parasysh fakti se ne te dy keto vende, me teper se 85% e banoreve hebrej te tyre u derguan ne vdekje.

Pse dhe si Shqiperia i shpetoi, si te gjithe hebrejte e saj vendas ashtu edhe ata te huaj, te cilet qene me fat te mire te arrinin te hynin ne domenin e saj territorial? Pse shqiptaret, ne te shumten e rasteve, rrezikuan jetet e tyre te mbronin dhe strehonin hebrejte?

Bashkejetesa e gjate historike e dy etniteteve, toleranca fetare, mungesa gati absolute e antisemitizmit, dhe kodi moral i shqiptareve- Kanuni, jane kater nga faktoret, te cilet mund te nenvizohen si faktoret me te rendesishem, qe mundesuan shpetimin e te gjithe hebrejve ne Shqiperi gjate Holokaustit.

Hebrejte ne Shqiperi: Histori e shkurter e nje bashkeekzistence harmonike

Historia miqesore e bashkejeteses ndermjet shqiptareve dhe hebrenjeve fillon para me shume se dy mije vjetesh, rreth shekullit te II-te ose III-te para eres se re, kur nje anije romake perplot me skllever hebrej po lundronte nga Judea e pushtuar per brigjet e Perandorise Romake. Dhe, per shkak te motit te lig, u detyrua te ankeronte ne bregdetin e Shqiperise se sotme. Duke pare kete si nje rast per te kapur lirine, shume nga hebrenjet e skllaveruar iken dhe u shperndane pergjate bregdetit shqiptar. Pasiqe Roma, ne kete kohe, ishte ne lufte me iliret, pergjegjesit romake te anijes, duke besuar se sklleverit e ikur nuk do ta kishin te gjate sepse ose do te shkyheshin nga kafshet e egra ose me gjase do te vriteshin nga vete iliret, dhe duke llogaritur se ishte me me mend te shkonin prapa ne Jude per nje ngarkese te re me skllever, moren vendimin te mos rrezikonin ndonje luftim me iliret dhe nuk proceduan te kapnin sklleverit e "pashprese" hebrej. Mirepo, iliret, ne armiqesi me romaket, nuk i vrane sklleverit e gjore. Perkundrazi, dora e ndihmes, qe ata u shtrine ketyre sklleverve, ne histori shenon ate cfare eshte bere tashme e njohur si vala e pare e hebrejve ne Shqiperi.

Edhe pse mungon informacioni demografik mbi numrin e hebrejve ne territorin e Shqiperise se ketyre koherave te hershme ne histori, marredheniet e mira te paferkueshmerise ndernjerezore mes shqiptareve dhe hebrenjeve te Shqiperise mbeshteten nga nje evidence e begatshme. Per shembull, shkrimet historike te kronikanit hebrejo-romak, Falvius Josephus, bejne te ditur se ne kete periudhe historike nje dyzine vendbanimesh ne Shqiperi kane patur emra dhe banore hebrenje, si fjala bie, Palasa-Palestina, Orikum-Jericho, Fojnike-Phoinike dhe Galile. Shenimet historike te Josephus-it dhe toponimet e mesiperme, disa nga te cilat mund te gjinden edhe ne Shqiperine e sotme, transmetojne interpretimin se hebrenjet kane qene te lejuar te nguliten ne territorin e vet, te ruajne karakterin e vet, dhe te prosperojne demografikisht deri te shkalla te kene vendbanime te tera te banuara vetem nga ta.

Sidoqofte, do te duhet te kaloje me shume se nje milenium e gjysme derisa do te filloje te rrjedhe vala e dyte e hebrenjeve ne Shqiperi. Ky influks i dyte filloi nga Selaniku (Greqi), diku rreth shekullit te XIV-te, dhe mbaroi kah fundi i shekullit te XV-te me nje emigracion numerik me te madh te perbere nga hebrenjet e debuar nga Spanja dhe Portugalia gjate Inkuizicionit. Vala e trete arrriti nga Janina dhe Preveza, te dyja ne Cameri, atebote nje regjion shqiptar, tash nje krahine ne Greqi, ne vitet 1850, dhe u shpernda kryesisht ne portin tregtar te Vlores. Perafersisht, rreth ketyre viteve, me 1894, perfaqesues te hebrenjeve te Rusise vizituan Shqiperine me qellim qe te inspektonin mundesine per ngulitje permanente ne tokat shqiptare. Mirepo, edhe pse ishte parapare qe 30 a 40 familje do te imigronin nga Rusia ne Shqiperi, megjithkete nuk ekziston as nje dokumentacion, i cili verifikon se dicka eventualisht do te kete ngjare. Prandaj, u be keshtu, qe, vala e trete e hebrenjeve mbeti vala e fundit deri sa vala e katert filloi te arrinte ne territorin e Shqiperise gjate viteve te Holokaustit.

Gjate tere kesaj kohe historike prej me shume se dy mije vjetesh, te pershkruar ne reshtat e mesiperm, mund te thuhet me plot gojen se nuk ekziston asnje periudhe e vetme e dokumentuar kur shqiptaret dhe hebrenjet e Shqiperise ishin te perfshire ne ndonje konflikt te permasave te medha ose kur ata u ndeshen me njeri-tjetrin ndersa jetonin prane-prane apo me njeri-tjetrin. Ne te vertete, eshte e kunderta, sepse ekzistojne disa momente historike kur te dyja grupet qendruan tok te kapercejne veshtiresite e perbashketa.

Nga keto momente, dy jane nder me te vecantat dhe qe mund te dallohen si kohera kur lidhja shqiptaro-hebreje arriti magnituden me te larte te bashkeveprimit te shkelqyeshem. E para periode ishte epoka e heroit kombetar shqiptar Gjergj Kastrioti (1403-1468), kah midisi i shekullit te XV-te, kur komandanti legjendar, i njohur si Skenderbeu, organizoi zoteruesit feudale te Shqiperise dhe shume suksesshem i rezistoi kontrollit otoman per mbi 25 vjet deri ne vdekjen e tij. E dyta periode ishte periudha kur Shqiperia e shpalli pavaresine e saj me 1912.

Bashkejetesa ndermjet shqiptareve dhe hebrenjeve gjate kohezgjatjes se epokes se Kastriotit eshte e evidencuar ne formen e shume simboleve dhe praktikave, te cilat manifestoheshin ne te gjitha spektret e jetes, disa nga te cilat simbole dhe praktika vazhdojne te jetojne edhe sot te shqiptaret. Si shembuj te ketyre vlerave fundamentale dhe simboleve te tradites judaike ishin kulti i bukes i ngjashem me mitin e manna-s, kulti i te shtunes, kulti i sakrifices, kulti i ringjalljes (rikthimit ne jete nga vdekja), dhe ylli i Davidit ne emblemen e Gjergj Kastriotit.

Kjo shkrirje e simboleve kulturore dhe traditave te dy grupeve, hebrenjeve dhe shqiptareve, orienton interpretimin e tyre ne dy drejtime te mundshme. I pari eshte se hebrejte, qe jetonin ne Shqiperi, asnjehere nuk e kishin te domosdoshme te fshihnin identitetin e tyre, dhe i dyti kembengul se hebrejte me shume gjase luftuan krah per krah dhe ne te njejten ane me shqiptaret.

Nderkaq, per sa i perket periudhes se pavaresise, sipas dokumenteve otomane te rekrutimit dhe sic venerohet nga autori amerikano-hebrej Harvey Sarner ne librin "Rescue in Albania. One Hundred Percent of Jees in Albania Rescued from Holocaust" [Shpetimi ne Shqiperi. Nje qind per qind e hebrenjeve ne Shqiperi te shpetuar nga holokausti], eshte e qarte se gjate perpjekjeve te Shqiperise per mvehtesi (1910-1912), shumica e hebrenjeve sherbyen ne ushtrine shqiptare, e cila respektonte per keta ushtare te drejten te celebronin dhe mbanin festat e tyre (fetare), si dhe ofronte ushqim kosher per ta.

Nese gjithe cfare eshte rrefyer deri me tash, gjegjesisht mbi traditen kohezive historike te mirekuptimit, mbeshtetjen e dyanshme dhe bashkejetesen e te dy popujve, do te mblidhej ne nje fjali te vetme, atehere konkluzioni, i cili do te nxirrej nga nje fjali e tille, do te ishte se shqiptaret nuk benin dallim mes hebrenjeve dhe vetes se tyre. Ata i konsideronin hebrenjte e Shqiperise si shqiptare. Hebrenjte,ne anen tjeter, flisnin shqip dhe asnjehere nuk vecantoheshin nga shqiptaret e tjere, edhe pse ishte tendence e tyre qe te jetonin ne lagje te vogla hebrenje.

Shqiptaret: Njerez me besime te ndryshme, por vetem nje "religjion"

Shqiptaret percaktohen si grup nacional dhe linguistik, i cili perfshin katolike, muslimane dhe ortodokse. Identiteti i shqiptareve determinohet nga etniciteti i tyre, ndersa religjioni, nenprodukt i pushtimeve te perandorive te ndryshme, qe sunduan mbi ta, eshte sekondar. Besimi i pare i shqiptareve, te cilet paraprakisht kishin qene pagane, ishte feja katolike, te cilen ata e adoptuan nga romaket. Ne vitin 395, pas ndarjes se Perandorise Romake, territoret shqiptare u vune nen okupimin bizantin. Ky ndryshim ishte nje faktor i rendesishem per te ardhmen e shqiptareve dhe te tjereve qe jetonin ne Shqiperi sepse kufiri, i cili ndante Perndorine Perendimore nga ajo Lindore, dhe ne vijim, Katolicizmin dhe Ortodoksine, ishte vije demarkacioni mes per mes territorit te sotem te Shqiperise. Pas ketyre zhvillimeve, kah fundi i shekullit te XV-te, Shqiperia ra nen kontrollin e Otomaneve. Afersisht njeqind vjet nga fillimi i ketij kontrolli, pushtuesit e rinje filluan politiken e konvertimit te popullates shqiptare ne Islam, si metode parandaluese per rebelim, ngase shqiptaret kishin ndermarre disa tentativa te armatosura per te mbrojtur vendin dhe besimin e tyre te krishtere. Keshtu, deri kah fundi i shekullit te XVII-te, me shume se nje e treta e popullsise kishte konvertuar ne Islam.

Historianet sjellin dy argumente kryesore si arsye te ketij konvertimi, e posacerisht te katolikeve shqiptare. I pari ishin taksat me te renda per jomuslimanet dhe i dyti ishin ndjekjet dhe represioni i herepashershem por i ashper ndaj shqiptareve nga otomanet. Studiuesit zakonisht shtojne se konvertimet gati kurre nuk ishin te bazuara ne ndjenja te ciltera. Ata theksojne, per shembull, ekzistencen e kripto-katolikeve, respektivisht katolikeve te cilet konvertuan ne Islam por ruajten shume praktika fetare katolike dhe shpeshhera benin jete duale- si muslimane ne jeten publike dhe si katolike ne ate private. Bazuar ne keto hipoteza historike, eshte e besueshme te supozohet se nje numer i konsiderueshem i hebrenjeve ndoqen te njejtin shteg te braktisjes, sepakut publikisht, te Judaizmit per Islamin, ashtuqe te mund te gezonin me shume te drejta dhe perparesi. Per shembull, Harvey Sarner, duke pershkruar imigrimin dhe prezencen hebrenje ne Shqiperi, ne kapitullin e dyte te librit te tij "Shpetimi ne Shqiperi" shkruan: "Ne nje fshat musliman banoret thone se ata ishin hebrenje ne nje kohe, dhe te gjithe banoret vendas kane emra hebrenje. Familje te shquara neper tere Shqiperine pretendojne te kene qene hebrenje ne nje kohe". Ne te vertete, nuk jane vetem familjet muslimane te cilat shprehin kete pretendim. Bazuar ne mbiemrin e Presidentit aktual te Shqiperise, Alfred Moisiu, me perkatesi fetare ortodokse, spekulohet se ai eshte pasardhes i nje familjeje shqiptaro-hebrenje nga Kavaja, e cila mund te kete konvertuar rreth shekujve XVI ose XVII-te.

Padyshim, qe ky pozicion i jetes se dyfishte, me nje religjion ne arenen publike dhe me nje tjeter ne sferen private, forconte solidaritetin ndermjet hebrenjeve dhe shqiptareve dhe i bashkonte ata rreth strumbullarit te statusit te perbashket prej qytetaresh, gjithashtu edhe ngase, duke kaluar neper krajata te njejta, ata edhe ndjenin me shume per njeri-tjetrin. Lidhur me bashkendjesine duhet te shtohet se nese pakicat fetare ne Shqiperi kishin nje historik te gjate te prezences ne vend, sikur hebrenjte, ato gezonin privilegjet e feve kryesore pavaresisht nga madhesia e mases se te perkushtuareve fetare. Ne Shqiperi, nuk ishte e nevojshme qe personi fetar te praktikonte ritualet ashtuqe te ndjehej apo konsiderohej pjese e grigjes se besimtareve. Besnikeria ndaj bashkesise komunitare ishte sociologjike dhe jo fetare. Identiteti religjioz ishte dicka qe vinte nga farefisi dhe familja. Keto fenomene, pjeserisht, edhe shpjegojne se pse shqiptaret kurre nuk kane pasur identitet te forte katolik apo ortodoks, dhe, me vone, prirje te fuqishme per Islamin. Rendesia qe banoret e Shqierise i jepnin unitetit te vetem te Zotit dhe jo divergjencave te besimeve eshte poashtu nje variabel shpjeguese per sjelljen tolerante dhe pozitive te komuniteteve te ndryshme religjioze.

Sic u cek me lart, shqiptaret gjate historise se tyre, pranuan tre religjione. Porse, regjistrimet e popullsise te mbajtura deri ne vitin 1944, ne Shqiperi, listonin Judaizmin si religjionin e katert duke cilesuar hebrenjet si grup religjioz, dhe jo si pakice. Perderisa shqiptaret johebrenje i konsideronin hebrenjte shqiptare, perfundimi eshte i qarte dhe defton se shqiptaret pranonin Judaizmin si fene e tyre te katert, dhe me kete, ne fakt, kur hebrejte ishin ne rrezik gjate Luftes se Dyte Boterore, shqiptaret, duke mbrojtur hebrejte, mbrojten njerezit e vet. Duke vepruar keshtu, shqiptaret, de facto, aplikuan teorine se ata kishin kater besime dhe pa i gjetur keto dallime si arsye per percarje, ata, i shihnin dallimet si burim, i cili gjeneronte te drejta mbeshtetese te dyanshme porse edhe si obligim mutual te mbrojtjes se njeri-tjetrit. Me fjale te tjera, per shqiptaret duket te kete qene e kthjellet si loti se ata ishin popull me disa fe, por vetem nje "religjion"- shqiptarizmen, i cili ishte nje pike bashkuese e ekzistences se tyre si njerez dhe jo si grupacion me ndryshueshmeri etnike.