Albert Kahn Collection

Albania and Kosova in Colour 1913
The Autochromes of the Albert Kahn Collection
Shqipëria dhe Kosova në ngjyra 1913
Autokromat e koleksionit Alber Kan
Edited by Gerda Mulder & Richard van den Brink

In 1895, French banker and philanthropist, Albert Kahn (1860-1940) bought a villa and four hectares of land on the Seine in Boulogne, southwest of Paris. Here on the property neighbouring that of Baron Edmond de Rothschild, he began work on his now-famous gardens (the French garden and rose garden, the English garden, the Japanese garden and village, the Vosges forest, the blue forest, etc.). It was here, in addition to his good friend, the French sculptor August Rodin (1840-1917), that he welcomed many noted figures of the age, among whom were the French poet and essayist Paul Valéry (1871-1945), the Bengali poet Rabindranath Tagore (1861-1941), the French sculptor Antoine Bourdelle (1861-1929), the German physicist Albert Einstein (1879-1955), King Peter I of Serbia (1844-1921), King Alexander of Serbia (1888-1934), Queen Elisabeth of Belgium (1876-1965), and the British statesmen Lord Robert Cecil (1864-1958) and Sir Austen Chamberlain (1863-1937). Yet, Albert Kahn was and remained a very private person. Although he was to become a major figure in the history of photography, there are very few photos of the fellow himself.

Albert Kahn decided to devote his talents to international peace by promoting dialogue between all strata of French and international society. To this end, he created a number of institutions to promote global understanding and co-operation. The first of these was the Around the World (Autour du Monde) Programme, 1898-1930, which awarded scholarships to future teachers to enable them to travel abroad and see the world. His National Committee of Social and Political Studies (Comité national d’études sociales et politiques), 1916-1932, sought to bring together specialists from various countries to debate and search for solutions to the many problems facing humanity at the time. Last but not least was the project, Archives of the Planet (Archives de la Planète), an ambitious undertaking which sought to record human cultures around the world in black-and-white and colour photography and in film... To this end, he sent photographers and cinematographers to scour the “surface of the globe occupied and fashioned by man, as it appears at the beginning of the twentieth century.” Between 1909 and 1931, 72,000 autochromes and 170,000 metres of film footage were made by photographers and cinematographers in almost fifty countries. The Albert Kahn collection was and remains the most important assemblages of autochromes in the world.

The first mission which Professor Jean Brunhes (1869-1930) planned for the Archives of the Planet was to be to the Balkans. The exact itineraries of that mission are not entirely clear. We do know that Jean Brunhes and Auguste Léon were in Bosnia just before the outbreak of the first Balkan War in early October 1912, and that they photographed Banja Luka, Jajce, Mostar and Sarajevo. Their voyage through Kosova took place in May 1913, with autochromes being made in Prishtina, Gracanica, Lipjan and Prizren. From Kosova, the team carried on via Skopje to Thessalonica, where Léon took sixty-nine colour photos of the town. They then travelled to Bursa in Asia Minor. The mission to Albania itself took place in the autumn of that year. Coming from Montenegro, Brunhes and Léon arrived in the port of Durrës on or about 16 October 1913. This is, at any rate, the date of the first autochromes taken there. From Durrës, they proceeded over the Erzen river, under the protection of Essad Pasha Toptani (1864-1920) to Tirana where they spent two days. From Tirana, they returned to Durrës and sailed to Bar in Montenegro from where they continued their journey to Shkodra on 21 October 1913. Shkodra, which was the last Ottoman stronghold in the Balkans, had fallen to Montenegrin forces on 22 April 1913, and much of the town lay in ruins due to the fighting. The following day, 22 October 1913, the mission set off northwards to Rijeka Crnojevica and from there to Cetinje, the old capital of Montenegro.

The art of Auguste Léon is matchless in an age of upheaval. The spectacular autochromes of the Kahn collection - 97 early colour photographs of Albania and 94 of Kosova, of which a selection has been made and is being presented here for the first time - are unique in the history of Albanian and Balkan photography. They are the priceless jewels of Albert Kahn’s colourful dream, the archives of the planet.

Në vitin 1895, bankieri dhe bamirësi francez Alber Kan (Albert Kahn, 1860-1940) bleu një vilë dhe katër hektarë toke në lumin Senë (Seine) në Bulonj (Boulogne) në jugperëndim të Parisit. Fqinj kishte baronin Edmon dë Roçild (Edmond de Rothschild). Kani filloi punë me kopshtet e tij, tani të njohura (kopshti francez i trëndafilëve, kopshti anglez, kopshti dhe fshati japonez, pylli vogez, pylli i kaltër, etj.). Këtu, përveç mikut të tij të ngushtë skulptorit Ogyst Rodin (Auguste Rodin, 1840-1917), ai mirëpriti shumë figura të njohura të kohës, ndër të cilët ishin poeti dhe eseisti francez Pol Valeri (Paul Valéry, 1871-1945), poeti bengalez Rabindranath Tagore (1861-1941), skulptori francez Antuan Burdel (Antoine Bourdelle, 1861-1929), fizikanti gjerman Albert Ajnshtajn (Albert Einstein, 1879-1955), Mbreti Pjetër I i Serbisë (1844-1921), Mbreti Aleksandër i Serbisë (1888-1934), Mbretëresha Elisabeth e Belgjikës (1876-1965) dhe politikanët britanikë Robert Sesil (Lord Robert Cecil, 1864-1958) dhe Ostin Çejmbërllën (Sir Austin Chamberlain, 1863-1937). Mirëpo Alber Kan ishte dhe mbeti një person privat. Mëgjithëse u bë figurë e njohur në historinë e fotografisë botërore, çuditërisht ka shumë pak foto të Kanit vetë.

Alber Kan vendosi ti kushtohej paqes ndërkombëtare. Për këtë ai krijoi disa institucione për të mbështetur mirëkuptimin dhe bashkëpunimin ndërkombëtar. Institucioni i parë ishte programi Rreth Botës (Autour du Monde, 1898-1930), i cili u ofronte bursa mësuesve të ardhshëm në mënyrë që ata të mund të udhëtonin jashtë për të parë botën. Komiteti i tij Kombëtar i Studimeve Shoqërore dhe Politike (Comité national d’études sociales et politiques, 1916-1922), synoi të mblidhte specialistë të vendeve të ndryshme për të debatuar dhe për të kërkuar zgjidhje per probleme të mprehta të njerëzimit në atë kohë. Kurse, projekti ambicioz Arkivat e Planetit (Les Archives de la Planète) synonte të dokumentonte në fotografi bardhezi dhe me ngjyra, si dhe në film, kulturat njerëzore kudo në botë... Për këtë ai dërgoi fotografë dhe kameramanë në mbarë “sipërfaqen e globit të populluar dhe transformuar prej njeriut, siç dukej në fillim të shekullit të njëzetë.” Midis viteve 1909 dhe 1931, fotografët dhe kameramenët e tij bënë 72.000 autokroma dhe 170.000 metra film në gati pesëdhjetë vende të botës. Koleksioni Alber Kan ishte dhe mbetet një ndër qendrat më të rëndësishme të autokromës, pra të fotografisë së hershme me ngjyrë, në botë.

Misioni i parë i Arkivave të Planetit i planifikuar nga profesori Zhan Bryn (Jean Brunhes, 1869-1930) ishte për në Ballkan. Rrugëtimi i saktë i misionit nuk është plotësisht i qartë, mirëpo dimë se Zhan Bryn dhe Ogyst Leon ndodheshin në Bosnje menjëherë para shpërthimit të Luftës së Parë Ballkanike në fillim të tetorit 1912 dhe fotografuan Banja Llukën, Jajcën, Mostarin dhe Sarajevën. Udhëtimi i tyre në Kosovë u krye në maj të vitit 1913 ku u bënë autokroma në Prishtinë, Graçanicë, Lipjan dhe Prizren. Prej Kosovës ekipi vazhdoi rrugën nga Shkupi për në Selanik, ku Leoni bëri gjashtëdhjetënëntë fotografi me ngjyra të qytetit, dhe prej Selanikut ata udhëtuan për në Bursë në Azinë e Vogël. Misioni në Shqipëri u zhvillua në vjeshtë të atij viti. Bryn dhe Leon erdhën prej Malit të Zi në Durrës më 16 tetor 1913 apo rreth kësaj date. Kjo, të paktën, është data e autokromave të para aty. Nga Durrësi kaluan lumin Erzen, të mbrojtur nga Esad Pashë Toptani (1864-1920) dhe arritën në Tiranë ku qëndruan dy ditë. Nga Tirana, u kthyen në Durrës dhe sigurisht me një anije vazhduan rrugën për në Tivar në Malin e Zi për të përfunduar në Shkodër më 21 tetor 1913. Shkodra, fortesa e fundit e Osmanllinjve në Ballkan, kishte rënë në duart e forcave malazeze më 22 prill 1913 dhe gjatë luftimeve një pjesë e madhe e qytetit të vjetër u shkatërrua. Më 22 tetor 1913, ekipi vazhdoi rrugën drejt veriut për në Rijekë dhe Cetinje, kryeqytetin e vjetër të Malit të Zi.

Autokromat e mahnitshme të koleksionit Kan - 97 fotografi të hershme me ngjyra të Shqipërisë dhe 94 fotografi të Kosovës nga të cilat kemi bërë një përzgjedhje e cila paraqitet këtu për herë të parë - janë unikale në historinë e fotografisë shqiptare dhe ballkanike. Ato shkëlqejnë si xhevahirë të paçmueshëm në ëndrrën shumëngjyrëshe të Alber Kanit, në Arkivat e Planetit.

Albert Kahn, bankieri francez që koleksionoi imazhet e Shqipërisë së 1913-ës

» Dërguar më: 22/06/2009 - 13:47

Lajme te ngjashme

Patric Najbor: Kam rishkruar historinë e Shqipërisë
• Datë: Oct 06, 2008

Admirina Peçi

Është një thesar i rrallë. Prej tij rrezaton kaq shumë jetë. Personazhe që flasin pa pasur nevojë të artikulojnë fjalë. Peizazhe të mahnitshme dhe ngjyra të rralla. Imazhe të tretura diku në kohë. Burra, gra dhe fëmijë, të një shekulli më parë… Ndoshta do të kishin humbur përgjithmonë. Mbase imagjinata jonë s’do të mund t’i rrokte dot sot. Por njerëzit e pasioneve të mëdha gjithmonë lënë gjurmë të dukshme në histori. Dhe Shqipëria, falë pasionit të këtyre njerëzve, Shqipëria e fillimshekullit njëzet, atëherë kur sundonte anarkia dhe kaosi, ajo Shqipëri e trazirave dhe luftërave, ka mbetur diku, aty mes pasionit të madh të fotografëve, të këtyre njerëzve që adhuronin artin në ato kohë të vështira. Në këto koleksione të rralla fotografish, shfaqur njëri pas tjetrit këto vitet e fundit, thuajse nuk ka munguar kurrë emri i albanologut Robert Elsie. Ja tek shfaqet sërish në këtë album të ri me titullin “Shqipëria dhe Kosova me ngjyra, 1913”(Albania and Kosova in colours). Një botim i “Skanderbeg Books”, i prezantuar para pak ditësh në Panairin e Librit në Prishtinë. Edhe ky album ka një histori, një histori gjurmimi, që na çon deri tek detajet e një udhëtimi në vitin 1913, vit kur këto imazhe të rralla u fokusuan në aparatet fotografike. Janë 97 fotografi të hershme të Shqipërisë dhe 94 fotografi të Kosovës. Të gjitha me ngjyra, gjë e rrallë e koleksioneve të asaj kohe. I përkasin koleksionit fotografik të bankierit dhe bamirësit francez, Albert Kahn, dhe janë përzgjedhur për këtë botim nga studiuesi dhe përkthyesi i njohur, Robert Elsie, dhe nga studiuesja holandeze, Gerda Mullder.
***
Historia e zbulimit të tyre lidhet me një rastësi. Elsie kujton: “Shqipëria e vitit 1913 m’u shfaq fare rastësisht një ditë, kur në vitin 1993, në një album për historinë e fotografisë franceze të ekspozuar në “fnac”, pashë dy fotografi shumë të bukura me ngjyra që i përkisnin Shqipërisë: “Mbajtësit e duhanit”, ku duken dy fshatarë të Shqipërisë së Mesme, duke transportuar vargjet e duhanit dhe “Shitësi i sheqerkave”, ku duket një fshatar ambulant në Prizren, me kostumin kombëtar shqiptar, duke shitur prodhime elbi të sheqerosura, në sfondin e një muri blu. Dy fotografi këto në autokrom që gjendeshin në fototekën e Albert Kahn, në Bulonjë, pranë Parisit”. Elsie tregon se prej kohësh kishte qenë i interesuar për arkivat e Kahn, pasi aty gjendeshin dhe dy filma të vjetër të xhiruar në Shqipëri; i pari “Pamje nga rrugët e Shkodrës”, xhiruar po më 1913-ën, dhe “Shqipëria e 1928-ës e mbretit Zog”, xhiruar nga operatorë të shoqërive kinematografike “Gaumont”, për arkivat e Albert Kahn. “Me interesin për të zbuluar këtë koleksion të vyer, një ditë munda të hyja në këto arkiva, buzë Senës, dhe të shihja ato qindra pllaka xhami të ngjyrosura, në format 9x12 cm, që për gati një shekull flinin në disa kuti druri të vendosura me shumë kujdes”, - shpjegon Elsie detajet e përballjes së parë me këtë thesar historik.
***
Po kush ishte Albert Kahn dhe si u krijuan arkivat e tij, që u quajtën ndryshe dhe “arkivat e planetit”? Sipas shënimeve të Robert Elsie-së mësojmë se në vitin 1895, bankieri dhe bamirësi francez Albert Kahn, (1860-1940) bleu një vilë dhe katër hektarë toke në lumin Senë në Bulonj në jugperëndim të Parisit. Ai ishte një bankier i pasuruar nga minierat e diamantit në Afrikë dhe mik i filozofit Henri Bergson, i cili pasurinë e tij donte ta vinte në shërbim të diçkaje humane e me interesa të përbotshme. Më 1906 ai fillimisht themeloi klubin intelektual “Rrethi përqark botës”, ku ftonte personalitete botërore. Anëtarë të këtij klubi ishin dhe Anatol France, Auguste Rodin, Rudyard Kipling, Antoine Bourdelle, poeti Tagore, Jules Romains, Jean Jaures e shumë të tjerë. Disa vite më vonë, i mbështetur nga miku i tij Bergson, ai vendosi të krijonte “Arkivat e Planetit,” (“Les archives de la Planete”) me qëllim për të fiksuar në celuloid, në fotografi e film imazhe nga jeta e popujve të ndryshëm të botës. Për këtë ai dërgoi fotografë dhe kameramanë në mbarë “sipërfaqen e globit të populluar dhe transformuar prej njeriut, siç dukej në fillim të shekullit të njëzetë”. Midis viteve 1909 dhe 1931, fotografët dhe kameramanët e tij bënë 72.000 autokroma dhe 170.000 metra film në gati pesëdhjetë vende të botës.
***
Pikërisht në këtë koleksion u zbuluan dhe fotografitë me ngjyra të Shqipërisë dhe Kosovës së 1913-ës. Sipas Elsie-së, misioni i parë i Arkivave të Planetit i planifikuar nga profesori Zhan Bryn, ishte për në Ballkan. “Udhëtimi i tyre në Kosovë u krye në maj të vitit 1913, ku u bënë autokroma në Prishtinë, Graçanicë, Lipjan dhe Prizren. Prej Kosovës ekipi vazhdoi rrugën nga Shkupi për në Selanik, ku Leoni bëri gjashtëdhjetë e nëntë fotografi me ngjyra të qytetit, dhe prej Selanikut ata udhëtuan për në Bursë në Azinë e Vogël. Misioni në Shqipëri u zhvillua në vjeshtë të atij viti. Bryn dhe Leon erdhën prej Malit të Zi në Durrës më 16 tetor 1913 apo rreth kësaj date. Kjo, të paktën është data e autokromave të para aty. Nga Durrësi kaluan lumin Erzen, të mbrojtur nga Esad Pashë Toptani (1864-1920) dhe arritën në Tiranë ku qëndruan dy ditë. Nga Tirana, u kthyen në Durrës dhe sigurisht me një anije vazhduan rrugën për në Tivar në Malin e Zi, për të përfunduar në Shkodër më 21 tetor 1913. Më 22 tetor 1913, ekipi vazhdoi rrugën drejt veriut për në Rijekë dhe Cetinje, kryeqytetin e vjetër të Malit të Zi”, - shpjegon Elsie itinerarin dy fotografëve, duke u bazuar kryesisht në datat që mbajnë autokromat.

Writing in Light
Early Photography of Albania and the Southwestern Balkans
Dritëshkronja
Fotografia e hershme nga Shqipëria dhe Ballkani

    Dritëshkronja is a curious term in Albanian. It means "writing in light" and was invented in the nineteenth century to serve as the Albanian word for photography. The term soon became obsolete and was replaced by the international word fotografia. We have given prominence to the old word here to illuminate something of early photography in nineteenth and early twentieth-century Albania, that once wild and savage land in southeastern Europe.
    The history of photography in Albania and the southwestern Balkans begins around the time of Josef Székely (1838-1901). This young Viennese photographer was appointed by the Balkan Commission of the Austrian Academy of Sciences to take part in an expedition to Albania in 1863 with scholar Johann Georg von Hahn (1811-1869). The fifty photographs that resulted from the exploration of the Drin valley are among the earliest ever taken in Albania, Kosova and Macedonia, and are being presented here for the first time.
    Josef Székely would have been surprised to discover that the town of Shkodra or Scutari, from which they set off, already possessed a noted local photographer in the person of Pietro Marubbi or Marubi (1834-1903). We have alas no indication of whether the two men met during Székely's brief visit. Pietro Marubbi was an Italian painter and photographer who, as a supporter of Garibaldi, had emigrated from Piacenza, Italy, to Shkodra for political reasons around the year 1850. Here, he founded a photo business, Foto Marubi, with cameras he had brought with him. The oldest photos in the collection date from 1858-1859, just before those of Székely. Some of them were published in The London Illustrated News, the La Guerra d'Oriente and L'Illustration. Marubi was assisted by the young Rrok Kodheli (1862-1881) and his brother, Kel Kodheli (1870-1940), the latter of whom took over the family business after Pietro's death and changed his name to Kel Marubi. He furthered techniques with special effects and learned to retouch the negatives. He also began photographing outside the studio with more advanced cameras.
    Closely related to the Marubis was the photographer and painter, Kolë Idromeno (1860-1939), of Shkodra. In 1883, he opened a photo studio with cameras imported from the Pathé Company in France and in 1912, he became the first person in Albania to import moving picture equipment and to show films. Indeed, in August of that year, he signed a contract with the Josef Stauber Company in Austria to set up the country's first, rudimentary public cinema.
    The third generation of Marubi photographers in the family was Kel's son, Gegë Marubi (1907 1984). He studied in Lyon in 1923-1927 at the first school of photography and cinema, founded by the Lumière brothers, and worked in Shkodra as a professional photographer from 1928 to 1940. Gegë Marubi pioneered working with celluloid instead of glass plates.
    The Marubi Photo Collection (Fototeka Marubi) in Shkodra comprises over 150,000 photos, many of which are of great historical, artistic and cultural significance. The collection captures and documents northern Albanian history from the League of Prizren onwards. It contains fascinating photographs of tribal leaders, highland uprisings, town life in Shkodra and various public events. Two albums of the Marubi photos have been published (Paris 1995 and Rome 2004). Attempts have been underway since 1994, with UNESCO funding, to preserve the collection and make it available.
    The other great name in Balkan photography and cinematography is that of the Manakis brothers in Macedonia. Yannaki Manakis (1878-1954) and his brother, Milton Manakis (1882-1964), were born in Avdela near Grevena - now in northern Greece - and were of Aromanian (Vlach) origin. From 1898 to 1904 they owned a photo shop in Janina (Ioannina), and in 1905 they moved to Monastir (Manastir/Bitola) - now in the Republic of Macedonia - where they opened a Studio for Art Photography. Yannaki and Milton Manakis took more than 17,300 photographs in 120 localities. In 1905, they also made the first moving pictures in the Balkans.
    This album is, however, not concerned with native Albanian and Balkan photography, but rather with foreign collections that have remained unpublished or little known up to the present, and that throw much light on Albania and the southwestern Balkans at the time. The first of these is the said collection of Josef Székely, dating from 1863 and consisting of fifty spectacular photos, including views of Shkodra, Prizren, Ohrid and Monastir.
    By the end of the nineteenth century and in the early decades of the twentieth, it was by no means a rarity for foreign scholars, writers and adventurers travelling in the wilds of Albania to take cameras with them and to record what they saw. Much of their material, not always photos of high quality, served to illustrate their book publications on Albania.
Two of the most distinguished scholars in the field of Albanian studies, both Austro-Hungarians, have left us photo collections which have escaped public attention until recently. They are Baron Franz Nopcsa (1877-1933) who, with his Albanian secretary and co-photographer Bajazid Elmaz Doda (ca. 1888-1933), lived in Shkodra for a number of years at the beginning of the twentieth century and travelled through those isolated mountain reaches as few others had done at the time, and Maximilian Lambertz (1882-1963) who visited Albania as part of another scholarly expedition organized by the Balkan Commission of the Austrian Academy of Sciences. These photographs from the first two decades of the twentieth century form the second section of this album.
    Others travellers in the southern Balkans photographed what they saw and experienced, but never conceived of the scholarly value their photos would later have. Such was the case of the Dutch officers sent to Albania in 1913-1914 to set up the gendarmerie of the newly created Albanian State. Each was seconded to the Balkans not only with his normal military equipment, but also - to our good fortune - with a camera. The men recorded what they saw and experienced at a defining moment in Albanian history: the nation's late independence after five hundred years of Ottoman rule, the arrival of a new German sovereign, Prince Wilhelm zu Wied, to reign over his tiny Balkan kingdom, and the country's descent into chaos precipitated by domestic strife, the Balkan Wars and the outbreak of World War I. Their pictures were preserved by the officers' descendants in Holland. Most of them have never been seen by the general public before.
    The author wishes to express his gratitude to the institutions preserving the original photos and prints for their generous co-operation. The Photo Archives of the Austrian National Library in Vienna (Bildarchiv, Österreichische Nationalbibliothek, Wien) stores the Székely collection under the inventory number VUES IV 41.055-41.104, the Lambertz collection under Pk 4948, Pk 4950 and Pk 4951, and the photos taken by Bajazid Elmaz Doda under NB902060B to NB902076B. The Nopcsa collection, for its part, is preserved in the Hungarian Natural History Museum (Magyar Természettudományi Múzeum) in Budapest. Most of the photo material from the Dutch Military Mission was discovered in copies at the Netherlands Institute of Military History (Nederlands Instituut voor Militaire Historie) in The Hague. Our thanks also go the many people who have helped make this book possible, among them: Durim Bani (The Hague), Jolien Berendsen-Prins of the Thomson Foundation (Groningen), Kastriot Dervishi (Tirana), Okke Groot of the Netherlands Institute of Military History (The Hague), Matthias Hofmann (Halle), Gerda Mulder of the Nederlands Fotomuseum (Rotterdam), Uwe Schögl, deputy director of the Photo Archives of the Austrian National Library (Vienna), Harrie Teunissen (Leiden) and Richard van den Brink (Utrecht).
    It remains for me to hope that the present album, containing an astounding wealth of unknown photographic material about a region which, at the time, was the least known corner of Europe - and has perhaps remained so - will provide much insight and enjoyment.

    Dritëshkronja, kjo fjalë e bukur shqipe u përdor për herë të parë në shekullin e nëntëmbëdhjetë. Me kalimin e kohës ajo u zëvendësua me fjalën ndërkombëtare fotografia. Këtu po e ringjallim një herë për të krijuar një lidhje midis fotografisë së hershme dhe Shqipërisë së shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe të fillimit të shekullit të njëzetë.
    Historia e fotografisë në Shqipëri dhe në jugperëndim të Ballkanit filloi rreth kohës së Jozef Sekelit (1838-1901). Komisioni për Ballkanin i Akademisë së Shkencave të Austrisë e caktoi fotografin e ri vjenez që të merrte pjesë në një udhëtim në Shqipëri në vitin 1863, një ekspeditë e drejtuar nga albanologu Johan Georg fon Han (1811-1869). Pesëdhjetë fotografitë të cilat rezultuan nga udhëtimi nëpër viset e Drinit dhe të Vardarit janë ndër më të hershmet në Shqipëri, në Kosovë dhe në Maqedoni.
    Jozef Sekeli do të ishte i habitur, po të kishte ditur se në qytetin e Shkodrës, nga janë nisur, ishte një fotograf vendas, me emrin Pietro Marubbi, shqip Pjetër Marubi (1834-1903). Për fat të keq nuk dimë nëse të dy fotografët janë takuar gjatë qëndrimit të Sekelit në Shkodër. Marubi, një piktor dhe fotograf italian, si përkrahës e Garibaldit, u detyrua të ikte nga Piaçenca të Italisë për arsye politike dhe gjeti strehim në Shkodër rreth vitit 1850. Këtu themeloi dyqanin Foto Marubi me disa aparate fotografike që i kishte sjellë me vete. Fotografitë më të vjetra të koleksionit janë nga vitet 1858-1859, pak kohë para Sekelit. Disa foto të Marubit u botuan në revistat "The London Illustrated News," "La Guerra d'Oriente" dhe "L'Illustration." Marubi kishte si ndihmës djaloshin Rrok Kodheli (1862-1881) dhe vëllanë e tij, Kel Kodheli (1870-1940). Më vonë, pas vdekjes së Pjetrit, Kel Kodheli e trashegoi firmën familjare dhe mori emrin Kel Marubi. Keli mësoi të përdorte efekte të posaçme dhe të përpunonte negativat. Gjithashtu ai filloi të fotografonte jashtë studios me aparate më moderne.
    Lidhur ngushtë me familjen Marubi ishte fotografi dhe piktori Kolë Idromeno (1860-1939) i Shkodrës. Në vitin 1883, Idromeno hapi një fotostudio me aparate fotografike të marra nga firma Pathé në Francë, dhe në vitin 1912, importoi për herë të parë në Shqipëri aparate filmike dhe shfaqi filma. Në gusht të atij viti, firmosi një kontratë me firmën Josef Strauber në Austri për të krijuar atë që mund të quhet kinemaja e parë në Shqipëri.
    Brezi i tretë i fotografëve Marubi ishte djali i Kelit, Gegë Marubi (1907-1984). Ai studioi në Lion të Francës në 1923-1927 në shkollën e parë të fotografisë dhe të kinemasë të themeluar nga vëllezërit Lymier, dhe punoi në Shkodër si fotograf nga viti 1928-1940. Ishte i pari në familje që përdori celuloid në vend të pllakave prej xhami.
    Fototeka Marubi përfshin dhe dokumenton historinë e Shqipërisë së Veriut që prej Lidhjes së Prizrenit e më tej. Përfshin fotografi të mahnitshme të udhëheqësve të fiseve të veriut, të kryengritjeve të malësorëve, të jetës qytetare në Shkodër dhe të ngjarjeve të ndryshme publike. Vetëm pak fotografi të Marubit janë botuar deri tani (Paris 1995 dhe Romë 2004). Që prej vitit 1994, me mbështetjen e UNESCO-s, bëhen përpjekje për ruajtjen e koleksionit dhe për publikimin e tij.
    Koleksioni tjetër i njohur i fotografisë dhe të kinematografisë ballkanike ështe ai i vëllezërve Manakis në Maqedoni. Janaki Manakis (1878-1954) dhe vëllai Milton Manakis (1882-1964) lindën në fshatin Avdela afër Grevenës, tani në veri të Greqisë, dhe ishin me prejardhje vllahe (aromune). Nga 1898-1904 kishin një dyqan fotografik në Janinë dhe në vitin 1905 u vendosën në Manastir, tani në Republikën e Maqedonisë, ku hapën Studion për Artin Fotografik. Janaki dhe Milton Manakis bënë më shumë se 17.300 fotografi në 120 vende të ndryshme. Në vitin 1905 realizuan edhe filmin e parë në Ballkan.
    Mirëpo, ky album nuk i kushtohet fotografisë shqiptare vendase por koleksioneve të huaja të cilat kanë mbetur të pabotuara apo pak të njohura deri tani dhe të cilat hedhin dritë mbi Shqipërinë dhe Ballkanin jugperëndimor të kohës. Koleksioni më i hershëm i huaj është pikërisht ai i Jozef Sekelit, prej vitit 1863, i cili përbëhet prej pesëdhjetë fotografive të mahnitshme, duke përfshirë pamje të Shkodrës, të Prizrenit, të Ohrit dhe të Manastirit.
    Në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe në fillim të shekullit të njëzetë, nuk ishte më dukuri e rrallë për shkencëtarë, shkrimtarë dhe aventurierë në malet e egra të Shqipërisë që ata të merrnin me vetë një aparat fotografik. Disa prej fotografive të tyre u botuan nëpër librat dhe gazetat e kohës.
    Dy nga shkencëtarët më të spikatur në fushën e albanologjisë së kohës na lanë koleksione të fotografive të panjohura deri para pak kohe. I pari është baroni hungarez Franc Nopça (1877-1933) i cili, bashkë me sekretarin e bashkëfotografin e tij shqiptar Bajazid Elmaz Doda (rreth 1888-1933), jetoi në Shkodër për disa vjet në fillim të shekullit të njëzetë dhe udhëtoi shumë në Malësinë e Madhe, gjë e rrallë për një të huaj në atë kohë. I dyti është austriaku Maksimilian Lamberc (1882-1963), i cili vizitoi Shqipërinë gjatë Luftës së Parë Botërore në kuadrin e një ekspedite shkencore të organizuar edhe kjo nga Komisioni për Ballkanin i Akademisë së Shkencave të Austrisë. Fotografitë e këtyre albanologëve të shquar ndodhen në pjesën e dytë të këtij vëllimi.
    Udhëtarë të tjerë në jug të Ballkanit bënë fotografi, por pa menduar që do të vinte një ditë kur fotografitë e tyre do të kishin një vlerë të jashtëzakonshme historike kulturore. I tillë ishte rasti i oficerëve holandezë të dërguar në Shqipëri në vitet 1913-1914 për të themeluar xhandarmërinë e parë të Shtetit të sapokrijuar shqiptar. Atyre iu dhanë jo vetëm pajisje të zakonshme ushtarake, por - për fatin tonë të mirë - edhe nga një aparat fotografik. Ata fotografuan gjërat që i panë dhe i përjetuan në një kohë përcaktuese të historisë shqiptare: pavarësia e vonuar e kombit pas pesë shekujve të sundimit osman, ardhja e një mbreti të ri gjerman, Prince Vilhelm cu Vid, për qeverisjen e vendit të vogël ballkanik, dhe rënia e vendit në kaos të shkaktuar nga trazirat e brendshme dhe nga Luftërat Ballkanike në prag të Luftës së Parë Botërore. Shumë fotografi të oficerëve holandezë janë ruajtur deri sot dhe po paraqiten në këtë botim për herë të parë.
    Autori i këtij vëllimi dëshiron tu shprehë mirënjohjen e tij institucioneve që ruajnë fotografitë e mirëfillta dhe kopjet për bashkëpunimin e tyre. Arkivi Fotografik i Bibliotekës Ndërkombëtare të Austrisë në Vjenë (Bildarchiv, Österreichische Nationalbibliothek, Wien) ruan koleksionin e Sekelit me numrin VUES IV 41.055-41.104, koleksionin e Lambercit me numrat Pk 4948, Pk 4950 dhe Pk 4951, dhe fotot e Bajazid Elmaz Dodës me numrat NB902060B deri NB902076B. Koleksioni i Nopçës, nga ana e tij, ruhet në Muzeumin e Historisë Natyrore Kombëtare të Hungarisë (Magyar Természettudományi Múzeum) në Budapesht. Shumica e materialit fotografik të oficerëve holandezë u zbulua në Institutin Holandez të Historisë Ushtarake (Nederlands Instituut voor Militaire Historie) në Hagë. Shpreh mirënjohjen time edhe ndaj personave të mëposhtëm për ndihmën e tyre: Durim Bani në Hagë, Jolien Berendsen-Prins, kryetarja e Fondacionit Thomson në Groningen, Kastriot Dervishi në Tiranë, Okke Groot, arkivisti i Institutit Holandez i Historisë Ushtarake në Hagë, Matthias Hofmann në Halle të Gjermanisë, Gerda Mulder e Muzeumit Fotografik të Holandës (Nederlands Fotomuseum) në Rotterdam, Harrie Teunissen në Leiden, dhe Richard van den Brink në Utrecht.